Aydınların gözünden Cumhuriyet Kadınları

Kurtuluş Savaşı'nda cephede mücadele veren Halide Edip Adıvar'dan kendini eğitime adayan Türkan Saylan'a, ilk kadın tiyatrocumuz Afife Jale'den feminist hareketin savunucularından Duygu Asena'ya... 85 yıllık Cumhuriyet tarihine adlarını kazıyan kadınları yine kadın hakları, demokrasi ve çağdaşlaşma için çalışan aydınlar yorumladı.Halide Edip Adıvar Türk romancı Halide Edip Adıvar, 1884'te İstanbul'da doğdu. 1920'de Anadolu'ya kaçarak Kurtuluş Savaşı'na katıldı. Kendisine üstçavuş rütbesi verildi. Savaşı izleyen yıllarda Cumhuriyet Halk Fırkası ve Atatürk ile görüş ayrılığına düştü. 1940'ta İstanbul Üniversitesi'nde İngiliz Filolojisi Kürsüsü Başkanı oldu, 1950'de bağımsız milletvekili seçildi. Ataol Behramoğlu: "İlk önemli, çağdaş kadın yazarımız," dediği Adıvar'ın, Kurtuluş Savaşı'nda etkin görevler almış bir eylem insanı, aydın ve yurtsever olduğu görüşünde. Vildan Yirmibeşoğlu, Halide Edip'in, her dönemde sesini yükselten bir muhalif olduğunu söylüyor. Derya Alabora ve Prof. İlber Ortaylı da Halide Edip'e oy veren diğer jüri üyelerimiz. Süreyya Ağaoğlu 1903'te Azerbaycan'da doğan Süreyya Ağaoğlu, Türkiye'nin ilk kadın avukatı ve kadın hakları savunucularından biriydi. Hukuk profesörü Ahmet Ağaoğlu'nun kızı olan Süreyya Hanım, İstanbul Hukuk Fakültesi'ni bitirdikten sonra avukatlık mesleğini sürdürdü. Milletlerarası Kadın Hukukçular Komisyonu'nun iki yıl başkanlığını yapan Ağaoğlu, Hür Fikirleri Yayma Derneği ile Türk-Amerikan Üniversiteler Derneği'nin kurucusuydu. Süreyya Ağaoğlu'nun Londra'da Gördüklerim ve Bir Hayat Şöyle Geçti adlı kitapları bulunuyor. 29 Aralık 1989'da İstanbul'da ölen Süreyya Ağaoğlu, jüri üyelerimizden Prof. Dr. Necla Arat ve Aslı Davaz'ın favori Cumhuriyet kadınları arasında yer alıyor. Duygu Asena Feminist yazar olarak ünlenen Duygu Asena, 19 Nisan 1946 yılında İstanbul'da doğdu. İş hayatına pedagog olarak başlayan Asena, Kadınca, sonra Onyedi, Ev Kadını, Bella, Kim, Negatif dergilerini yönetti. Hürriyet gazetesinde başladığı köşe yazarlığını Cumhuriyet ve Yarın'da sürdürdü. İlk kitabı Kadının Adı Yok'la adını duyurdu. Ancak Kadının Adı Yok, 1998'de müstehcen bulunarak yasaklandı. İki yıllık dava süreci sonunda yayın izni verildi. Aslı Davaz, Asena'nın romanları, makaleleri, Kadınca dergisindeki yazılarıyla feminizmi geniş kitlelere duyurduğunu söylerken Begüm Yavuz, "Kadına adının olduğunu fark ettirdi ve feminist harekete ivme kazandırdı," diyor. Behice Boran 1910'da doğan Behice Boran, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Sosyoloji Bölümü'nde doçentlik yaptı. 1948'de siyasi görüşleri nedeniyle fakülteden uzaklaştırıldı. 12 Mart'tan sonra tutuklanarak 15 yıl hüküm giydi. Daha sonra yeniden kurulan TİP'in başına geçti. Ataol Behramoğlu: "Bilim insanı ve ülkemizde sol düşüncenin en önemli önderlerinden. O bizim Rosa Luxemburg'umuz," derken, Şenal Sarıhan Behice Boran'ın önemini şöyle açıklıyor: "Düşüncelerini yaşama geçirmek için emek mücadelesi içinde yiğitçe sorumluluk aldığı için..." Halime Güner, Prof. İlber Ortaylı ve Begüm Yavuz da Boran'ın Cumhuriyet'in başarılı siyasetçilerinden olduğu görüşündeler. Müfide İlhan İlk kadın belediye başkanı Müfide İlhan, 1911 yılında Mersin'de doğdu. 1950 yılında Mersin Belediye Başkanı seçilen İlhan, ilkokul çağında amcasının yanında Atatürk'ün huzuruna çıkarak, elini öptü. Orta öğrenimini Kandilli Kız Lisesi'nde tamamladıktan sonra, muallim mektebini bitirerek Cumhuriyet'in öğretmenlerinden biri oldu. Mersin'de kendisi gibi düşünen arkadaşlarıyla birlikte 'Müstakilleri Destekleme Cemiyeti' adlı bir dernek kuran ve bir süre Mücadele adlı bir dergi çıkaran İlhan, ayrıca İzmit'te Türk Kadınları Birliği'nin İzmit şubesini kurdu. Şengül Akçar ve Begüm Yavuz Müfide İlhan'ın Cumhuriyet tarihinde yer etmiş bir kadın olduğunu söylüyorlar. Prof. Dr. Afet İnan 1908 yılında Selanik'te doğan Afet İnan, 1925'te Bursa Kız Öğretmen Okulu'nu bitirdi. Atatürk, Afet İnan'ın ailesini tanıdığından İnan İsviçre'nin Lozan şehrine Fransızca öğrenmeye gönderildi. Öğrenimine İstanbul'da Fransız Kız Lisesi'nde devam eden İnan, sonrasında tarih öğretmeni oldu. Türk Tarih Kurumu'nun kuruluş çalışmalarında yer aldı. Jüri üyelerimizden Prof. Dr. Necla Arat, Afet İnan'ın en önemli Cumhuriyet kadınları arasında yer aldığını söylerken, Vildan Yirmibeşoğlu onun Cumhuriyet tarihinde eğitim alanında, toplumu dönüştürme çabalarında öncülük etmiş bir isim olduğunu söylüyor: "Siyasi ve kültürel anlamda faaliyetlerde bulunmuştur." Afife Jale İlk Türk kadın tiyatrocumuz Afife Jale, 1902'de İstanbul'da doğdu. 1918'de, Türk ve Müslüman kadınlarının sahneye çıkmaları yasak olan bir dönemde, Apollon Tiyatrosu'nda rol aldı. Jale, bir zaptiye baskınında yakalanarak karakola götürüldü. "Dinini, milliyetini unutan sen misin?" diye hırpalandı. Şiddetli baş ağrıları nedeniyle morfinle tedavi edilen Jale, morfinman oldu. Yaşamının son yıllarını akıl hastanesinde geçirdi. Jüri üyelerimizden Aslı Davaz, Afife Jale'nin kendini sahne sanatlarında ifade etmek isteyen kadınlara yol açtığını söylüyor. Derya Alabora da Afife Jale önemli Cumhuriyet kadınları arasında yer aldığını düşünüyor. Nezihe Muhiddin Türkiye'deki kadın hakları hareketinin önderlerinden Nezihe Muhiddin, 19. yüzyılın sonunda İstanbul'da doğdu. 20 yaşında İttihat Terakki Kız Sanayi Mektebi'nde müdürlük yaptı. Cumhuriyet ilan edilmeden önce haziran 1923'te, kadınlara oy hakkı ve siyasal haklar talebiyle Kadınlar Halk Fırkası'nı kurdu. 1908'den beri talep ettiği siyasi haklar, kadınlara ancak 1934'te tanınabildi. 1958'de İstanbul'da bir akıl hastanesinde yapayalnız vefat eden Muhiddin için Aslı Davaz şunları söylüyor: "Kadınların seçme ve seçilme hakkı için öncülük etmiş bir kadındır." Vildan Yirmibeşoğlu da Nezihe Muhiddin'in önemli bir Cumhuriyet kadını olduğu görüşünde. Prof. Dr. Türkan Saylan 1935'te İstanbul'da doğan Prof. Dr. Türkan Saylan, 1963'de İstanbul Tıp Fakültesini bitirip, Deri ve Zührevi Hastalıklar Uzmanı oldu. 1989'dan beri kurucuları arasında yer aldığı Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği'nin (ÇYDD) genel başkanı. Ataol Behramoğlu onun için, "Günümüzde özgürlükçü, demokratik sivil toplum hareketinin seçkin bir önderi, eylemci ve kuramcısı," derken, Şenal Sarıhan, "Sağlık ve eğitim alanındaki ciddi mücadelesi ve ÇYDD'yi Türkiye çapında saygın ve etkin bir kuruluş haline getirdiği için başarılı buluyorum," diyor. Vildan Yirmibeşoğlu ve Prof. İlber Ortaylı da oylarını Türkan Saylan'dan yana kullandılar. Prof. Dr. Halet Çambel Karatepe (Adana) kazıları ve yetiştirdiği öğrencilerle adını duyurmuş bir Türk arkeolog. 1916 doğumlu. Eskrim sporuyla da uğraşan Çambel, Türkiye'yi bu dalda Olimpiyatlar'da da temsil etmişti. Müzeyyen Senar Türk müziği sanatçısı Müzeyyen Senar, 1998'de devlet sanatçısı oldu. 1919 doğumlu olan Senar, zamanında Atatürk'ün de ilgisini çekmiş ve ona da şarkı okumuştu. Semiha Berksoy İlk kadın opera sanatçısı olan Semiha Berksoy (1910-2004), Richard Strauss'un Ariadne Auf Naxos isimli operasındaki Ariadne rolü ile Avrupa'da sahne alan ilk Türk opera sanatçısı unvanına da sahip. Ulviye Mevlan Civelek Ulviye Mevlan Civelek, 1913 yılında çıkardığı Kadınlar Dünyası dergisi için tüm maddi manevi varlığını seferber etmiş, derginin sahibi ve başyazarı olarak sorumluluk üstlenmiştir. Zehra Kosova Durmaz Türkiye'nin ilk kadın sendikacısı olan Zehra Kosova Durmaz, 1928 yılında illegal bir tütün işçisi olarak sendikal faaliyetlere başladı. 1950 yılında sendikanın kapanmasıyla birlikte tutuklanan ve 1951 yılında 16 ay Harbiye Askeri Cezaevi'nde tutuklu kalan Durmaz, hapisten çıkınca sendikal yaşama yeniden döndü. Beria Önger 1921 Çanakkale doğumlu olan Beria Önger, TKP'nin İlerici Kadınlar Derneği'nin ilk ve tek genel başkanı. Gül Esin 1933 yılında Türkiye'nin ilk kadın muhtarı seçilen Gül Esin, Aydın'ın Çine İlçesi, Karpuzlu Bucağı'nın muhtarlığını yaptığı dönemde Atatürk tarafından da ödüllendirilmişti. Muhtar olmasının ardından kahvehanelerde kumar oynamayı yasaklayan Esin, kız kaçırma olaylarını önlemiş ve nikâh işlerini düzene sokarak da büyük başarı elde etmişti. Sabiha Gökçen Dünyanın ilk kadın savaş pilotu, Türkiye'nin ilk kadın pilotu olarak tarihe geçen Sabiha Gökçen, aynı zamanda Atatürk'ün manevi kızı. 1935'de Türkkuşu'nun açılış töreninde yapılan planör gösterilerinden etkilenerek havacılığa ilgi duyan Gökçen, yedi erkek öğrenciyle birlikte Kırım'a gönderilerek, altı aylık yüksek planörcülük eğitimini Koktebel Yüksek Planör Okulu'nda tamamladı. Fikriye Hanım Atatürk'ün annesi Zübeyde Hanım'ın ikinci eşi dolayısıyla akrabası olan ve ona büyük bir aşk duyduğu söylenen Fikriye Hanım'ın, 1923 yılına kadar Çankaya Köşkü'nde Mustafa Kemal'e yardımlarda bulunduğu biliniyor. Cahide Sonku 1916 doğumlu olan Cahide Sonku, Türk sinemasının ilk kadın yönetmeni ve ilk yıldızlarından biri. Muhsin Ertuğrul döneminin önemli isimlerinden. Zamanında İstanbul Şehir Tiyatroları'nın gözde oyuncularındandı. Tezer Taşkıran Bakü'de doğup, felsefe eğitimi alan Tezer Taşkıran, Çapa Kız Öğretmen Okulu'nun ilk kadın müdürü. 1943'te CHP Kars milletvekili olarak meclise girdi. Nermin Abadan Unat 1921 Viyana doğumlu yazar Nermin Abadan Unat, aynı zamanda, çevirmen, hukukçu ve sosyolog. Uluslararası Siyasi İlimler Derneği Başkan Yardımcılığı, Türk Sosyal Bilimler Derneği Başkanlığı ve Avrupa Konseyi'nin Kadın-Erkek Eşitlik Komisyonu Başkan Yardımcılığı gibi görevlerde bulundu. Prof. Mübeccel Kıray 1923 İzmir doğumlu, akademisyen Prof. Mübeccel Kıray, Türkiye'de sosyolojinin kurumsallaşmasında önemli rol oynadı. Türkiye'de ve dünyada çeşitli üniversitelerde ders verdi, ödüller aldı. Alanında çeşitli kitapları ve makaleleri var. Muazzez İlmiye Çığ Türkiye'nin ilk Sümerologlarından olan Muazzez İlmiye Çığ, 1914, Bursa doğumlu. Atatürk'ün emriyle Ankara'da kurulan Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi'nin Hititoloji Bölümü'ne 1936'da kaydoldu. İstanbul Arkeoloji Müzesi'nde bulunan Sümer, Akad, Hitit dillerinde yazılmış 74 bin çiviyazılı belge üzerinde 33 yıl çalıştıktan sonra 1972 yılında emekli oldu. Sabiha Sertel Türk feminizminin öncülerinden Sabiha Sertel, (1895-1968) Selanik doğumlu. Selanik'in Yunanlıların eline geçmesinden sonra ailesiyle birlikte İstanbul'a yerleşti. Gazeteciliği meslek olarak benimsemiş ilk kadın yazarlardan. Prof. Türkel Minibaş Prof. Türkel Minibaş, 1953, İstanbul doğumlu. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi'nde öğretim üyesi. Bankacılık ve ekonomi üzerine araştırmalarıyla tanınıyor. Fevziye Abdullah Tansel Fevziye Abdullah Tansel (1912-1988), İÜ Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nü bitirdi. Konya, Ankara'da öğretmen olarak görev yaptı. Ankara İlahiyat Fakültesi'nde öğretim üyeliği yaptı. Mübahat Kütükoğlu 1932 İzmir doğumlu olan Prof. Dr. Mübahat Kütükoğlu, İstanbul Üniversetisi Tarih Bölümü'nden mezun oldu. Daha sonra İktisat Fakültesi'nin İktisat Tarihi kürsüsüne geçti. Osmanlı tarihi araştırmaları yaptı. Bahriye Üçok Bahriye Üçok, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nin ilk kadın öğretim üyesi oldu. Kuran-ı Kerim'e bağlı kalarak İslam dinini çağdaş bir şekilde yorumladığı için tehditler almaya başladı. 1990'da evine gönderilen bombalı paketin patlaması sonucu yaşamını yitirdi. 85 yıllık Cumhuriyet tarihine, farklı alanlarda adını kazıyan pek çok kadın var. Bunların arasında öne çıkanları Sabah gazetesinin oluşturduğu jüri üyeleri şöyle belirledi: Şengül Akçar (Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı Başkanı) * Halet Çambel * Müzeyyen Senar * Semiha Berksoy * Müfide İlhan Derya Alabora (Oyuncu) * Halide Edip Adıvar * Afife Jale * Cahide Sonku * Fikriye Hanım Prof. Necla Arat (CHP Milletvekili) * Tezer Taşkıran * Afet İnan * Süreyya Ağaoğlu * Nermin Abadan Unat * Prof. Mübeccel Kıray Ataol Behramoğlu (Şair) * Halide Edip Adıvar * Sabiha Sertel * Behice Boran * Türkan Saylan Aslı Davaz (Kadın Eserleri Kütüphanesi Yönetim Kurulu Üyesi) * Nezihe Muhiddin * Süreyya Ağaoğlu * Afife Jale * Duygu Asena Prof. İlber Ortaylı (Tarihçi) * Halide Edip Adıvar * Türkan Saylan * Behice Boran * Fevziye Abdullah Tansel * Mübahat Kütükoğlu Şenal Sarıhan (Cumhuriyet Kadınları Derneği Başkanı) * Behiçe Boran * Bahriye Üçok * Türkan Saylan Begüm Yavuz (CHP Meclis üyesi) * Prof. Türkel Minibaş * Behice Boran * Duygu Asena * Muazzez İlmiye Çığ * Müfide İlhan Halime Güner (Uçan Süpürge Genel Koordinatörü) * Behice Boran * Zehra Kosova Durmaz * Beria Önger * Gül Esin Vildan Yirmibeşoğlu (Avukat) * Halide Edip Adıvar * Nezihe Muhiddin * Ulviye Mevlan Civelek * Afet İnan * Sabiha Gökçen * Türkan Saylan