Covid aşıları: Hangi ülke, kaç kişiyi aşıladı?

Konu aşılama olunca dünyanın dört bir yanında milyonlarca insan aynı soruyu soruyor: Bana ne zaman sıra gelecek? Az sayıda ülkede yetkililer bu konuda belli bir takvim ve hedefler belirlemiş bulunuyor ama dünya genelinde tablo net olmaktan epey uzak. O halde, bildiklerimiz neler?

Dünyayı Covid-19'a karşı aşılamak bir ölüm kalım meselesi. Bu, karmaşık bilimsel süreçler, çokuluslu şirketler, hükümetlerin birbiriyle çelişen ve çatışan hedefleri, bürokratik ve yasal engel ve faktörlerle örülmüş bir süreç ve bu nedenle de dünyada aşılamanın hangi hızla ve nasıl ilerleyeceğini tahmin etmek çok kolay değil.

Economist grubunun tahlil ve araştırmalar yoluyla tahmin ve tavsiyeler geliştiren birimi Economist Ingelligence Unit'ten (EIU) Agathe Demarais, bu konuda en kapsamlı çalışmalardan birini yaptı.

Bu çalışmada dünyanın aşı üretim kapasitesine ve bu aşıların insanların koluna vurulmasını sağlayacak sağlık alt yapısına, ülkelerin nüfusları ve alım güçlerine bakıldı.

Bulguların çoğu öngörülebileceği gibi zengin ve yoksul ülkeler ayrımına işaret etti.

ABD ve İngiltere, aşı geliştirmeye yatırım yapabilen ve sipariş listesinde öne geçebilen ülkeler olarak şu anda sağlam bir aşı stokuna sahip.

Kanada ve Avrupa Birliği ise aşı stoku bakımından onların biraz arkasında yer alıyor.

Düşük gelir grubundaki ülkelerin çoğunda henüz aşılama başlamadı ama aşağıdaki tabloya ülke ülke baktığınızda sizin de görebileceğiniz gibi bazı sürprizler de var.

Click here to see the BBC interactive

Kanada, geçen yılın sonlarında nüfusu için gerekli olandan beş kat fazla aşı sipariş ettiği için eleştirilmişti ama aşıların tesliminde aynı ölçüde önceliği alamadıkları görülüyor.

Bunun sebebi Kanada'nın, ABD'de eski Trump yönetiminin aşı ihracatını yasaklayabileceği korkusuyla Avrupa'daki fabrikalarda üretilen aşılara yatırım yapması oldu. Fakat bu hesap yanlış çıktı.

Avrupa'daki aşı fabrikaları taleple başetmekte zorlanıyor ve ihracatı sınırlama-yasaklama tehdidi ABD'den değil Avrupa Birliği'nden geldi.

Agathe Demarais, "Avrupa pazarı yeterli aşıyı bulamadığı sürece Kanada'ya büyük miktarda aşı gönderilmesinin mümkün olamayacağını düşünüyorum" diyor.

Demarais, Çin'in ise aşı sürecinden kazançlı çıkacağı kanısında:

"Aşı sürecinin Çin'e uzun vadede olumlu etkisi olacak. Çin aşılarını alan hükümetlerin gelecekte Çin'e herhangi bir konuda 'Hayır' demesi bayağı zorlaşacak."

Hindistan ve Çin'in ikilemi

Buna karşılık küresel bir aşı süper gücü olmak, Çin'in kendi nüfusunu aşılama bakımından da önde olduğu anlamına gelmiyor.

Economist Intelligence Unit'in araştırması dünyada aşı üretiminde ön sıralardaki iki ülke olan Çin ve Hindistan'ın, kendi nüfuslarını 2022 yılı sonuna kadar yeterli düzeyde aşılayamayabileceğinş gösteriyor.

Bunda her iki ülkenin de dev nüfuslara sahip olmasının, buna karşılık sağlık çalışanlarının sayısının sınırlı olmasının rolü olduğu söyleniyor.

• Sağlık çalışanları için ikinci doz, 70 yaş üstü için ilk doz aşı uygulaması başladı
• Hangi ülkeler turistlere Covid aşısı olmayı şart koşacak?
• Covid varyantları ne kadar tehlikeli, aşılar işe yarayacak mı?
• Koronavirüsün İngiltere varyantı 'büyük ihtimalle dünyayı saracak'

'Aşı arzını hızla artırmak zor'

Hindistan'ın Covid aşısında bu kadar başarılı olmasında tek bir kişinin büyük rolü oldu.

Adar Poonawalla'nın sahibi olduğu Hindistan'daki Serum Enstitüsü, şu anda dünyanın en büyük aşı üreticisi.

Ama biraz geriye gider ve 2020 ortalarına dönersek, o dönem Poonawalla'ya ailesi bile "Aklını yitirdi" gözüyle bakıyordu.

Poonawalla kişisel servetinden yüz milyonlarca doları, başarılı olup olmayacağı henüz belli olmayan aşılara yatırmıştı.

Bu yılın Ocak ayında bu aşılardan Oxford Üniversitesi ve AstraZeneca şirketi tarafından geliştirilen aşının ilk üretim hakkı Hindistan hükümetine verildi ve Poonawalla'nın fabrikaları Hindistan hükümeti için üretim yapan iki şirketten biri olarak, şu anda günde 2,4 milyon doz Oxford-AstraZeneca aşısı üretiyor.

Poonawalla, Hindistan hükümetinin yanı sıra ürettiği aşıları Brezilya, Fas, Bangladeş ve Güney Afrika'ya da gönderiyor.

Fakat herkesi memnun etmek ve bütün talepleri karşılamak hala mümkün değil.

Poonawalla, "Ben çok daha fazla tesiste aşı üretilebileceğini düşünüyordum. Ama maalesef şu anda en azından yılın ilk üç ayında ve belki de ikinci üç ayında aşı arzında çok büyük bir artış göremeyeceğiz" diyor.

Aşı üretimini hızla artırmanın mümkün olmadığını anlatan Poonawalla, "Bu zaman alıyor. İnsanlar Serum Enstitüsü'nün büyülü bir kaynağı olduğunu sanıyor. Evet işimizi iyi yapıyoruz ama elimizde sihirli bir değnek yok" diye de ekliyor.

Poonawalla şu anda çok aşı üretebilmesini geçen yılın Mart ayında tesislerini kurmaya ve kimyasal bileşenleri ve teçhizatı depolamaya başlamasına borçlu.

Ayrıca, üretim sürecinde ne kadar aşı yapılabileceği bir çok faktöre bağlı olarak değişebiliyor.

"Bu bilim olduğu kadar bir sanat da" diyor Agathe Demarais.

İmalatçıların şu anda üretim yapabilmek için aylar önce çalışmaya başlaması gerekiyor. Aynı şey yeni varyantlara göre gerekli olabilecek güçlendirici aşılar için de geçerli olacak.

Covax: Yoksul ülkelere aşı projesi

Hint iş insanı Poonawalla hedefinin önce Hindistan daha sonra Covax projesi üzerinden Afrika'ya da aşı sağlamak olduğunu anlatıyor.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO), aşı ittifaki GAVI ve Salgın Hastalıklara Karşı Hazırlık Merkezi CEPI'nin öncülüğünde başlatılan Covax girişimi dünyadaki her ülkeye ucuz aşı sağlanmasını hedefliyor.

Aşı almaya yeterli bütçesi olmayan ülkelerin oluşturulan özel bir fon üzerinden bedava aşı alması hedefleniyor. Diğer ülkeler ise belli bir ödeme yapacak ama hedeflenen, oluşturulan ittifak üzerinden bu ülkelerin aşıyı daha ucuza almalarının sağlanması.

Covax'ın Şubat ayı itibarıyla yoksul ülkelere aşı ulaştırmaya başlaması bekleniyor.

Bu arada Covax planları bir çok ülkenin kendileri için aşı alma pazarlıkları yüzünden baltalanıyor.

Hint iş insanı Poonawalla şu ana kadar hemen bütün Afrika ülkelerinin liderlerinin kendisiyle tek tek aşı alımı için temasa geçtiğini anlattı. Geçen hafta Uganda, Serum Enstitüsü'nden 18 milyon doz aşı siparişi için anlaşma yaptığını açıklamıştı. Ama Uganda bu aşıların bir dozu için Covax tarafından ödenen 4 doların çok üzerinde 7 dolar gibi bir fiyat ödüyor.

Serum Enstitüsü ise Uganda ile görüşmelerin sürdüğünü söylüyor ama anlaşma imzalandığını yalanlıyor.

Poonawalla, WHO'dan ön onay alır almaz Covax'a AstraZeneca aşısından 200 milyon doz vereceğini vadetti. Aslında Covax'a 900 milyon doz daha verebileceğini söylediyse de bunun için bir takvim verebilmiş değil.

Poolawalla sözünün arkasına olduğunu söylüyor ama bazı sıkıntılar olduğunu da kabul ediyor. Covax'ın çok sayıda aşı üreticisiyle iş yapmaya çalıştığını ve her birinin farklı fiyatlar ve farklı takvimler verdiğini ekliyor.

Economist Intelligence Unit: Bazı ülkeler 2023'e kadar aşı kampanyalarını tamamlayamayacak

Economist Intelligence Unit'ten Agathe Demarais de, Covax'ın ne kadar başarılı olabileceği konusunda temkinli.

Her şey planlandığı gibi gitse bile bu proje, bu yıl içinde ülkelerin nüfuslarının yüzde 20-27'sinin aşılanması hedefini belirlemiş bulunuyor ki bunun da bir fark yaratabilecek ama salgının gidişini köklü bir şekilde durdurmayacak bir oran olduğunu söylüyor.

EIU'nun tahminlerine göre bazı ülkeler 2023 yılına kadar bile aşı kampanyalarını tamamlayamayacak.

Aşılama her ülke için özellikle de genç nüfuslu dolayısıyla hastalığı ağır geçiren ve ölenlerin sayısının yüksek olmadığı ülkeler için öncelikli hedef olmayabilir.

Ama bu, virüsün, dünyanın herhangi bir yerinde yayılmasını sürdürdükçe yeni aşıya dayanıklı mutasyonlara uğrama ve bütün dünyaya yeniden yayılma tehlikesinin devam etmesi anlamına geliyor.

Herşeye rağmen iyi haberler de var. Aşı üretimi büyük bir hızla devam ediyor ama dünyanın 7,7 milyarlık nüfusunu aşılama şimdiye kadar hiç denenmemiş bir hedef.

Demarais ise hükümetlerin halklarına karşı nelerin mümkün olduğu konusunda çok açık olması gerektiğini vurguluyor ve "Bir hükümetin 'Hayır yıllarca nüfusun çoğunun aşılanması hedefine ulaşamayacağız' demesi çok zor ve hiç kimse bunu söylemek istemiyor' diyor.

Veri gazeteciliği: Becky Dale ve Nassos Stylianou.