Mahfi Eğilmez: ÜFE ile TÜFE farkı
Dr. Mahfi Eğilmez*
Yİ-ÜFE ve TÜFE Tanımı ve İki Endeks Arasındaki Tanım ve Kapsam Farklılıkları
Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi (Yİ-ÜFE); belirli bir referans döneminde ülke ekonomisinde üretimi yapılan ve yurt içine satışa konu olan ürünlerin üretici fiyatlarını zaman içinde karşılaştırarak fiyat değişimlerini ölçen fiyat endeksidir.
Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE); hane halklarının tüketimine yönelik mal ve hizmet fiyatlarının zaman içindeki değişimini ölçen bir fiyat endeksidir. Endekste aydan aya ortaya çıkan değişimi ölçmek suretiyle enflasyon oranı hesaplaması yapılıyor.
Son yıllarda Yİ - ÜFE (yurtiçi üretici fiyat endeksi) ile TÜFE (tüketici fiyat endeksi) arasındaki farkın açıklığı ekonomiyle uzaktan yakından ilgilenen herkesin ilgisini çekiyor ve bu farkın nasıl oluştuğu nereden geldiği, kapanıp kapanmayacağı soruları soruluyor. Öncelikle bu iki endeksi açıklayalım ve aralarında kapsam ve hesap farkı olup olmadığını ortaya koyalım.
İki endeks arasında kapsam farkları var: (1) Yİ-ÜFE’de yurtiçi üretimde önemli paya sahip olan üreticilerin yaptığı üretim, TÜFE’de ise tüketmek amacıyla yurtiçinde mal ve hizmet satın alımları endeksin kapsamını oluşturuyor. (2) Yİ-ÜFE’de yalnızca sanayi sektörünün (madencilik, taş ocakçılığı, imalat sanayi, elektrik ve gaz üretimi, su sağlanması sektörleri) ürettiği mallar endekse dâhil ediliyor. Bir başka deyişle tarımsal üretim, hizmet üretimi (taşıma, ulaştırma, haberleşme, ticaret, finansal hizmetler, kamu hizmetleri vb.) Yİ-ÜFE’de kapsama dâhil değildir. Buna karşılık TÜFE’de hane halklarının, yabancı ziyaretçilerin ve kurumsal nüfusun yurtiçinde yaptığı tüm nihai parasal tüketim harcamaları, hangi sektöre yöneldiğine bakılmaksızın, dikkate alınıyor. (3) Yİ – ÜFE’de endekse yurt içinde üretimi yapılan seçilmiş sanayi ürünlerinin, KDV, ÖTV vb. dolaylı vergiler hariç, peşin satış fiyatları alınıyor. Buna karşılık TÜFE’de bütün mal ve hizmetler arasından hane halkı anketlerine göre seçilmiş mal ve hizmetlerin kullanıcıları tarafından satın alış fiyatları alınıyor. Bu fiyatlar, Yİ-ÜFE’den farklı olarak KDV, ÖTV gibi dolaylı vergiler dâhil peşin ödemeler olarak belirleniyor. TÜFE’de fiyatlar endekse alınırken taksitli satışlar üzerinden fiyatlandırmalar veya anlaşmalı fiyatlar dikkate alınmıyor. (4) Yİ-ÜFE’de Fiyatlar, web üzerinden elektronik ortamda derleniyor. Bu derlemeler sanayi kapsamında yer alan maddeler için her ayın 5, 15 ve 25’inci günlerinde yapılırken ham petrol, doğal gaz, elektrik, gaz üretim ve dağıtımı sektörleri için bir ay gecikmeli olarak ağırlıklı ortalama fiyatlar üzerinden gerçekleştiriliyor. TÜFE’de ise veri derlemesi alanda yapılıyor. Taze sebze ve meyveler, futbol maçına giriş ücreti, LPG, tüp gaz ve seçilmiş 16 gıda ürünü haftada bir kez, diğer ürünler ayda iki kez derleniyor. Mücevher(altın), sigaralar benzin ve mazot fiyatları günlük olarak izleniyor. Barkod verileri ve Internet üzerinden derlenen fiyatlar da günlük derleniyor. TÜFE yayımlanma tarihindeki zamanlılık nedeniyle ayın 1’ile 24’ü arasındaki fiyatlar hesaplamalara dâhil ediliyor.
Görüleceği gibi Yİ-ÜFE ile TÜFE arasında yalnızca üretim ve tüketim aşamasındaki fark değil birçok konuda farklar var. Dolayısıyla bu iki endeksin birbirinden faklı sonuçlar vermesi bu kapsam ve çerçeve farkından kaynaklanıyor. Bu arada kurlarda ortaya çıkan yükselişin de ilk aşamada imalatta kullanılan girdi fiyatlarını etkilemesi dolayısıyla Yİ-ÜFE’yi etkilediğini sonraki aşamalarda TÜFE’ye yansıdığını da vurgulayalım. Öte yandan kur artışlarının TÜFE’ye yansıması daha sınırlı kalıyor. Çünkü Yİ-ÜFE’de kapsanan sanayi kesimi kur artışından en fazla etkilenen kesimdir, buna karşılık tarım ve hizmetler kesimleri kur artışında sanayi kesimi kadar etkilenmez.
İki Endeks Arasındaki Oran Farklılıkları
Buraya kadar anlattığımız kapsam ve tanım farklılıkları Yİ-ÜFE ile TÜFE arasında oran farklılıkları ortaya çıkmasına yol açıyor. Şimdi de bu iki endeks arasında ortaya çıkan ve son yıllarda giderek açılan oran farklarına bir bakalım.
Aşağıdaki grafik Yİ-ÜFE ile TÜFE verilerinin gelişimini gösteriyor (grafik; TÜİK’in Yurtiçi Üretici Fiyat Endeksi ve Tüketici Fiyat Endeksi raporlarındaki verilerden yararlanılarak tarafımdan hazırlanmıştır.)
Grafik bize Yİ-ÜFE ve TÜFE endeksleri arasında giderek açılan bir fark olduğunu gösteriyor. Asıl kopma 2021 yılında başlıyor ve 2022 yılında fark hızla büyüyor. Bu iki endeks arasında yukarı açıkladığımız nedenlerle fark olması normaldir. Ama bu kadar büyük bir fark normal gözükmüyor. Bu farkın olabilmesi için sanayi kesimindeki fiyat artışlarına karşılık diğer kesimlerde çok daha düşük artışlar hatta bazılarında eksi fiyat artışları olması gerekiyor. Oysa tarımsal üretimde gübreden tohuma, sulamadan taşımaya kadar anormal fiyat artışlarının etkisiyle gıda maddeleri fiyatlarında çok yüksek artışlar söz konusu. Eğitim ücretlerinde, ulaştırma hizmetlerinde, doğalgaz fiyatlarında, elektrik satş bedellerinde, benzindeki artışlar bunların altında değil. Bütün bunlar TÜFE endeksinin gerçek durumu yansıtmadığı konusundaki iddiaları güçlendiriyor. Nitekim ENAGrup’un ölçümlerinde e-TÜFE adını verdikleri tüketici fiyat endeksi Mayıs ayı itibarıyla 160,76 olarak hesaplanıyor (TÜİK TÜFE: 73,50.)
Sonuç ve Öneri
Yİ-ÜFE ve TÜFE arasında tanım ve kapsam farklılıkları nedeniyle oran farklılıkları olması normaldir. Buna karşılık bu oran farklılıkları son aylarda görülen farklar kadar yüksek olduğunda normalliğini yitirmeye başlar. TÜİK hakkındaki kuşkuları girebilmenin yolu TÜİK’in devletten, maaş ödemeleri ve yöneticilerinin atanmaları dâhil, tamamen bağımsız bir yapıya kavuşturulmasından geçer.
Kendinize yalan söylemeye başlamışsanız hiçbir yanlışınızı düzeltemeyeceksiniz demektir.