Özelleştirme

 

Özelleştirme dar anlamda kamu kesimi elinde bulunan şirket paylarının özel kesime aktarılması, geniş anlamda ise kamu kesimi tarafından yönetilen üretim birimlerinin yönetiminin özel kesime devri olarak tanımlanabilir.

 

Konuya dar tanım çerçevesinde yani kamu mülkiyetinin ya da şirket paylarının özel kesime aktarılması olarak bakarsak iki durumla karşılaşabiliriz: (1) Kamu kesimi, elinde bulunan bir şirketin mülkiyetini tümüyle özel kesime satarak devredebilir. Bu durumda o şirket artık özel kesim şirketi haline gelir. (2) Kamu kesimi elinde bulunan şirket paylarını (bir bölümünü ya da tamamını) özel kesime satarak devredebilir. Diyelim ki bir anonim şirkette özel kesim yüzde 49, kamu kesimi de yüzde 51 pay sahibi ise ve kamu kesimi yüzde 51 payını özel kesime satarak bu işletmeden çekilirse özelleştirme yapılmış olur. Buna tam özelleştirme diyebiliriz. Kamu kesimi yüzde 51 payının diyelim ki yüzde 31’ini satıp yüzde 20’sini kendisinde tutmaya ve yönetimde söz hakkını muhafaza etmeye devam ederse buna da kısmi özelleştirme diyebiliriz.

 

Konuya geniş tanım, yani şirket yönetiminin özel kesime devri olarak bakarsak farklı özelleştirme uygulamaları çıkabilir karşımıza: (1) Kamu kurum ve kuruluşlarının özel kesime kiralanması. Bu durumda kiralama süresi boyunca yönetim ve karar alma mekanizması özel kesime geçtiği için bunu süreli özelleştirme olarak tanımlamak mümkündür. (2) Bir mal ya da hizmetin üretim ve dağıtımını sağlamak üzere özel kişilere imtiyaz verilmesi. Örneğin kamu tekeli altında olan elektrik dağıtımı işinin bir özel şirkete imtiyaz olarak verilmesi halinde özelleştirme söz konusudur. (3) Yönetimin özel kesime devri. Bir şirketin mülkiyeti kamuya ait olarak kalmaya devam ettiği halde o şirketin yönetiminin özel kesime devri de özelleştirme olarak kabul ediliyor. Örneğin bir devlet üniversitesinin yemekhanesinin işletilmesi özel bir şirkete bırakılmışsa süreli bir özelleştirme söz konusu olmuştur. (4) Mal ve hizmet üretimindeki kamusal tekellerin kaldırılması. Türkiye için bunun en tipik örneği Tekel idaresinin örneğin rakı üretimi üzerindeki monopol hakkının kaldırılması olmuş, bu monopolün kaldırılmasıyla birlikte birçok özel kesim kuruluşu rakı üretimine girmiştir.

 

Özelleştirmeyi dar anlamda özelleştirme yani mülkiyetin kamu kesiminden özel kesime devri olarak ele alırsak Türkiye’de bu şekilde özelleştirmede pay devri birkaç yolla yapılıyor. Bunlardan ilki blok satış yöntemidir. Bu yöntemde devre konu işletmedeki bütün kamu payları çoğu kez ihaleyle satışa çıkarılıyor ve en yüksek bedeli teklif edene satılıyor. İkinci yöntem bir şirketin şirket olarak değil de tesis ya da varlıklarının ayrı ayrı satışa sunulması yoludur. 5 farklı fabrikası olan bir kamu üretim holdinginin bu 5 fabrikası ayrı ayrı satışa sunuluyorsa bu yöntem uygulanmış demektir. Üçüncü yöntem kamu kesimi hisselerinin halka arz yoluya satışı, dördüncü yöntem ise bir şirketteki kamu hisselerinin İMKB’de satılması yöntemidir. Bu yöntemde kamu kesimi elindeki şirket hisselerini borsada satışa çıkarır. Bu ana yöntemler dışında yarım kalmış tesislerin satışı veya bedelli devir gibi yöntemler de uygulanmaktadır.

 

Aşağıdaki tabloda 1985 yılından bu yana yapılan özelleştirmelerin yöntemin şekline göre ve getirdiği getiriye göre sıralamasına yer veriliyor.

 

  

 

 

Tablo bize Türkiye’de özelleştirme uygulamalarında kullanılan ana yöntemin blok satışı olduğunu gösteriyor. 43,3 milyar dolarlık özelleştirmenin yarıya yakını blok satış yöntemiyle gerçekleştirilmiştir. Bunu tesis ve varlık satışı yöntemi izlemektedir. En düşük getiri yarım kalmış tesis satışından gelmiş görünüyor.

 

Tablonun gösterdiği önemli bir durum da 2011 ve 2012 yıllarında yaşanan ivme kaybıdır. Küresel krizin etkilerinin artığı bu yıllarda özelleştirme hız kesmiş görünüyor.

 

Bu yazı www.mahfiegilmez.com blog sayfasından alınmıştır.