Sudan'da El Beşir karşıtı gösteriler: Arap Baharı geri mi geliyor?

BBC TürkçeErgin Yıldızoğlu

Sudan, 30 yıldır iktidarda olan Ömer El Beşir rejimini hedef alan ve 3 aydır durulmayan protesto gösterileriyle sarsılıyor.

Protestolara, gençlerden ve kadınlardan, serbest meslek sahiplerinden, akademisyenlerden, sanatçılardan, yoksul halk tabakalarından geniş katılımın olduğu bildiriliyor.

Sudan'da muhalefet çevrelerinden aydınların yorumlarında ve gösterilerde atılan sloganlarda giderek artan sıklıkta "devrim" kavramı kullanılıyor.

TIKLAYIN - Cezayir ve Sudan'daki protestolar büyümeye devam eder mi?

'Ekmek isyanı' olarak başladı, hızla siyasileşti

Sudan'da protesto gösterileri, ilk olarak akıllara Kuzey Afrika ülkelerinin "ekmek isyanları" geleneğini getiriyor.

Ülkede gösteriler 13 Aralık 2018'de, Mavi Nil Eyaleti'nin Ad-Damazin kentinde, ekonomik kriz ortamında ekmek fiyatları aniden arttırılınca başladı.

Gösteriler bir hafta içinde Damar, Berber, Karima, Sennar, Gedaref gibi kentlerin yanı sıra başkent Hartum'a sıçradı.

Bu aşamada protestolarda dile getirilen talepler artık sadece ekonomik değil siyasi bir içerik de kazandı.

Özgürlük, adalet, barış, rejim değişikliği ve "devrim" arzusu ifade edilmeye başlandı.

Protestolar 3 aydır sıkıyönetime karşın yayılarak devam ediyor.

Polisin ve zaman zaman maskeli sivil milislerin saldırıları sonucu, 50'den fazla gösterici öldü, onlarca kişi yaralandı, en az 2000 gösterici tutuklandı, tutuklulara işkence yapıldığı iddia edildi.

İsyanlar başladıktan yaklaşık 2 hafta sonra, Sudan Profesyoneller Birliği, Sudan Çağırıyor, Ulusal Mutabakat Güçleri ve diğer muhalefet örgütleri bir araya gelerek bir Özgürlük ve Değişim deklarasyonu yayımladı.

Bu yapılanma fiilen isyanın, ya da kendi deyimleriyle "devrimin" merkezini ve lider kadrosunu oluşturdu.

Ulusal Değişim ve Yapılanma Eş Güdüm Komitesi inisiyatifi adı altında, giderek El Beşir'in Siyasal İslam içinde tükendiğini düşünen kimi önde gelen liderlerin, hatta 1999'a ondan yolunu ayıran, dini lider Dr. Hasan Abdullah al-Turabi'nin takipçilerinin de katılımıyla geniş bir muhalefet bloğu oluştu (Sudan Tribune, Mahmoud Suleiman, 22/02/2019).

Komitesi'nin deklarasyonunda "Bugünkü rejim, ekonomik, siyasi, bölgesel ve uluslararası tecrit edilmişliği içinde, krize bir çözüm getiremez. Bu kriz ancak yeni bir rejimle aşılabilir" ifadeleri yer aldı:

"Ekonomik ve toplumsal çöküşü önlemek için acilen, belli bir program ve öncelikler dahilinde çalışacak, uzmanlardan oluşan geçici bir egemen konsey ve hükümet kurulmalıdır…Bu geçici hükümet hemen barışı sağlamalı ve adil seçimleri düzenlemelidir".

Sudan Devlet Başkanı Ömer El Beşir

İsyanın kökleri çok derin

Sudanlı muhalif siyasetçi Yasir Arman'ın, Oxford Üniversitesi Kuzeydoğu Afrika Forumu'nun ve Afrika Çalışmaları'nın davetlisi olarak yaptığı konuşmasındaki "Sudan, uluslaşma, demokratikleşme, sosyal adalet, cinsiyet eşitliği ve sürdürülebilir gelişme alanlarında çok yönlü bir kriz yaşıyor" saptaması, isyanın köklerinin çok derinde olduğunu düşündürüyor.

Sudan, 2. Dünya Savaşı'ndan sonra Afrika'da bağımsızlığını kazanan ilk ülkelerden biriydi. Ancak Yasir Arman'ın işaret ettiği gibi o günden bu yana ülkede siyasi yaşam büyük oranda baskıcı rejimler altında geçti.

Son olarak parlamenter rejime karşı 1998'de düzenlenen bir askeri darbe ile iktidara gelen Ömer El Beşir ve rejimi, bu baskıcı dönemlerin en uzununu oluşturuyor.

Siyasal İslam'ın Müslüman Kardeşler kanadına ait El Beşir'in 30 yıllık uygulamalarının birikimi ülkeyi bugünkü noktaya getirdi.

El Beşir rejimi Sudan'ı Afrika'da büyük bir güç yapma iddiasıyla, Sudan halkının etnik ve dini çeşitliliğini göz ardı ederek şeriatı dayatmıştı. Sudan bölündü, Güney Sudan ayrıldı.

Halen Darfur, Mavi Nil eyaletleri dahil birçok bölgede savaş devam ediyor. Bu nedenle Sudan'da taleplerden biri de barış ve eşitlik.

Güney Sudan'ın ayrılmasıyla petrol gelirlerinin önlemli bir kısmını kaybeden Sudan rejimi, bir türlü ekonomik istikrarı sağlayamadı.

Rejimin kaynak yaratmak için yaptığı özelleştirmeler, demiryollarında 36 bin, liman işletmelerinde 37 bin iş kaybına yol açmış.

Ülkenin pamuk üretiminin yüzde 65'ini, toplam istihdamın %3'ini sağlayan Cezire Programı'daki özelleştirmeler kırsal yapılarda büyük toplumsal yıkıma neden olmuş.

Bu nedenle Sudan'daki protestolara kırsal nüfustan da yaygın bir katılım olduğu görülüyordu.

Gözlemciler Ömer El Beşir rejiminin en çok kadınların yaşam koşullarını, haklarını, özgürlüklerini aşındırdığı görüşünde.

Bu nedenle, Sudan'da kadınların, hiç beklenmedik bir yaygınlıkta ve heyecanla gösterilere katıldığı görülüyor.

Reuters ajansı, gösterilerden bir ay önce Sudan'ın derin bir ekonomik kriz içinde olduğunu bildirmişti.

Sudan Sterlini, Amerikan Doları karşısında bir ayda % 50'den fazla değer kaybetmişti, enflasyon % 70'e çıkmıştı ve Hartum'da bankaların ATM makinalarında nakit kıtlığı vardı.

Amerikan Washington Post gazetesi, rejimin gıda ithalatının aksamaya başladığını yazıyordu.

Harcamalardan kısarak kaynak yaratmaya çalışan rejim, bu ortamda ekmek fiyatlarını aniden arttırınca gösteriler başladı.

Sudan'ın başkenti Hartum'daki protesto gösterileri

Rejim protestoların hızını kesemiyor

Göstericiler, Suriye ve Libya örneklerinden edindikleri deneylerden hareketle şiddete başvurmamaya, kendilerini yalnızca barışçıl yöntemlerle ifade etmeye özellikle dikkat ediyor.

Silahlı muhalif grupları da rejimin provokasyonlarına fırsat vermemek için protesto gösterileri devam ettiği sürece tek taraflı ateşkes ilan ettiklerini açıkladı (Sudan Tribune, 16/02/2019).

El Beşir rejimi, gittikçe kapsamı genişleyen gösterilerin hızını kimi yüzeysel uzlaşma çabalarıyla kesmeye çalışıyor.

Örneğin, özellikle kadınları hedef alan Kamu Düzeni Yasası'nın belki de çok katı olduğunu, hafifletilmesi gerekebileceğini kabul etti El Beşir. Bunun bir etkisi olmayınca 2020 seçimlerinde aday olmayacağını açıkladı. Daha sonra, "Devleti ve partiyi ayırıyoruz" diyebilmek için İslamcı Ulusal Kongre Partisi'nin başkanlığını bıraktı.

Ancak bu çabaların hiçbir etkisi olmadı, Mart ayının ilk haftasında, sıkıyönetim koşullarına karşın protestolar güçlendi, yayıldı, yeni biçimler aldı.

Örneğin Al Soudan Al Youm gazetesi, Sudan Sendikalar Birliği'nin ve diğer muhalefet gruplarının çağrısıyla, 5 Mart'ta başta Hartum olmak üzere Sudan'ın büyük kentlerinde doktorların, eczacıların, gazetecilerin, mühendislerin, öğretmenlerin, üniversitelerdeki öğretim görevlilerinin, avukatların ve diğer meslek örgütlerinin de katılımıyla 24 saatlik bir genel grevin başarıyla organize edildiğini aktardı. Soudan News Gazette'ye göre, "Hartum'da sokaklar bomboştu".

7 Mart'ta ise Sudan'da halk bu kez Sudan Profesyoneller Birliği'nin çağrısına, sıkıyönetim koşullarına aldırmadan, kadın haklarını savunmak için "8 Mart Dünya Kadınlar Günü" vesilesiyle sokaklara çıktı.

Sudan'ın başkenti Hartum'daki bir protesto gösterisi

Arap Baharı, Devrim, Toplumsal hareket?

Peki Sudan'da aslında ne oluyor?

Batı'da kimi yorumcular her zamanki acelecilikle, Cezayir ve Sudan'daki gelişmeleri bir araya koyarak, gerçekten ne olup olmadığına bakmadan Arap Baharı benzetmeleri yapmaya başladılar.

Washington Post'a göre, "Arap Baharı gözlerimizin önünde tekrarlanıyor olabilir".

Christian Science Monitor "Arap Baharı geri geliyor"; Foreign Policy "Arap Baharı daha bitmedi" diyor.

Ancak olaylara içerden bakan Yasir Arman, Mubarak Ardal gibi Sudanlı aydınlar ülkede yaşananların "Arap Baharı" olmadığını özellikle vurguluyor.

Öncelikle, Arap Baharı sırasında Siyasal İslam muhalefetteydi, liderlik için mücadele ediyordu. Sudan'da ise Siyasal İslam iktidarda.

İkincisi, Arap Baharı'nın Libya ve Suriye örneklerinden farklı olarak, Sudan "devrimi" barışçıl yöntemlerle, şiddete başvurmadan amacına ulaşmaya çalışıyor.

Sudanlı aydınlar, Arap Baharı'ndan farklı olarak, ülkede protestoların ulusal demokratik güçlerle ve örgütlerle ilişkilerine, belli bir program ve taleplerle hareket eden hareketlerin kurumsal yapıları tarafından yönlendirilmekte olduğuna dikkat çekiyor.

Kısacası Sudan'da Mısır, Tunus, Libya, Suriye gibi ülkelerde yaşananlardan farklı bir durum var.

Peki bu bir "devrim" mi?

Al Tagyeer (Değişim) gazetesinde yazan Othman Noy'a göre Sudan da yaşananlar, "salt protesto gösterilerinin, hatta salt rejim değişikliği arzulayan sıradan bir devrimin ötesine geçiyor". Noy, "Yaşananlar çok daha büyük bir şey" diyor ve ekliyor:

"Adeta derin toplumsal değişikliklere açılan bir toplumsal hareket…Gençlerin, futbol takımı oyuncularının, taraftarlarının, sanatçıların eylemlerinde, geleneksel yaşamın, ahlakın, giysilerin, müziğin egemen tarzını eleştiren, yerine yenilerini üreten bir kültürel dalga yükseliyor."

Bence "Devrim mi?", "Toplumsal hareket mi?" sorusuna hakkıyla cevap verebilmek için, "olayın" tamamlanmasını beklemek gerekiyor.