Tarihten ekonomik kriz manzaraları; Büyük Buhran döneminde oluşturulan 5 yıllık planda nelere yer verilmişti?

1929-30 yılları arasında başlayan ve tüm dünyayı etkisine alan Büyük Buhran döneminde Türkiye'de dönemin İktisat Bakanı Celal Bayar tarafından 5 yıllık ekonomi planları hazırlandı. Bayar'ın, “Bizden mal alan milletlerden biz de mal alırız’ prensibiyle 1932 yılında hazırladığı planla stoklar erirken, iç piyasada hareketleniyor. 

ekonomide acı reçeteye karşı dışa bağımlılığın azaltılması ve yerli üretimin artırılması noktasında tartışmaların sürdüğü Türkiye’de, çok ağır koşullarda başarıyla kazanılan milli mücadele sonrasında Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde Cumhuriyet hükümetlerinin aldıkları önlemler ve izledikleri politikalar bugün bile güncelliğini korurken o dönem örnek olarak gösteriliyor.

Tercüman Gazetesi’nin 1986 yılında yayınlarından çıkarılan dönemin önemli gazetecisi, yazarı İsmet Bozdağ’ın, “Zaferlerle ve Şereflerle Dolu Bir Hayat- Celal Bayar’ kitabında dünyayı çökerten 1930’lu dünya ekonomik buhranında alınan önlemlere yer veriyor.

O dönemin İktisat vekili Celal Bayar, bir yandan ‘5 yıllık Plan’  hazırlıkları yaparken bir yandan da bakanlık teşkilatını yeniden düzenliyor. Ürün stoklarının eritilmesi, Türk parasının sağlam temellere dayalı bir dengeye oturtulması ilk yaptığı işler oluyor. Stokların eritilmesi  için, “Bizden  mal alan milletlerden biz de mal alırız’ prensibini koyuyor.

Bozdağ, kitabında bu durumu, “Prensip iyi işledi ve stoklar kısa zamanda tükendi. Piyasaya  hareket gelmişti. Sanayi, Ticaret, Ziraat Kongreleri düzenleyerek piyasanın ve halkın düşüncelerini yokladı, iktisadi hayatımızı canlı tutacak kuralları bu düşüncelerden çıkardı” diyor.

5 yıllık plan

 Bozdağ, Celal Bayar kitabında, 5 yıllık planın hangi düşünceyle hazırlandığının ince ayrıntılarına yer veriyor. Tasarlanan işleri başarabilecek teknokrat kadrolarının az  olması nedeniyle yurtdışına uzman yetişebilecek vasıftaki  insanların gönderildiğine  dikkat çeken  Bozdağ, Celal Bayar’ın  hazırladığı, başvekilliği (Başbakan) sırasında da kullandığı 5 yıllık planın ana  hatlarını şöyle sıralıyor:

1-Dokuma sanayi (pamuk, kendir, yün)

2-Maden sanayi (demir, bakır, kükürt, sömükok kömürü, kömür müştakleri)

3-Selüloz sanayi(selüloz, kağıt, karton, suni ipek)

4-Seramik sanayi (Şişe, cam, porselen)

5-Kimya sanayi(klor, zaçyağı, sutkostik, süper fosfat)

(Yazar,  5 yıllık planın ana maddelerinden başka yan çalışmalarına dikkat çekiyor)

-Elektirifikasyon meselesi ve enerji üretimi

-Altın, petrol arama işleri ve teşkilatı

-Jeoloji öğretimi ve jeologların yetiştirilmesi

Teknik öğretim

 Planı uygulamak için devlet eliyle kurulan bankalar şöyle:

-Sümerbank, Eti Bank, Halk Bankası, Denizcilik Bankası

Celal Bayar kimdir?

Mütareke döneminde İzmir Müdafaa-i Hukuk-i Osmaniye Cemiyeti’ne girdi. İzmir’in işgali tehlikesi belirince, Galip Hoca takma adıyla zeybek ve köy hocası kılığında bölgeyi dolaşarak işgale karşı propaganda yaptı. İzmir’in işgalinden sonra Aydın’ın geri alınması mücadelesine katıldı. Balıkesir Kongresi kararıyla Akhisar Cephesi Komutanlığına getirildi.

12 Ocak 1920’de toplanan son Osmanlı Mebusan Meclisi’ne Saruhan Sancağı milletvekili olarak katıldı. Millî Mücadele’nin başlaması ile birlikte Anadolu’ya geçerek bu hareketteki yerini aldı. Birinci Büyük Millet Meclisi’nde milletvekili olarak görev alan Mahmut Celal Bey, 1921’de İktisat Bakanı oldu.

Lozan Barış Konferansı’na danışman göreviyle katıldı. 1923 seçimlerinden sonra II. Büyük Millet Meclisi’ne İzmir milletvekili olarak girdi. Mart 1924’te Mübadele, İmar ve İskan Bakanlığına atandı. Temmuz 1924’te bu görevinden istifa etti.

1924 yılında İş Bankası’nın kurulmasında önemli rol oynadı ve 1932’ye kadar genel müdürlüğünü yaptı. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda politika becerisi ve iktisatçı kimliği ile parladı. 1932’de İktisat Bakanlığı’na getirilen Bayar, 1937’ye kadar bu görevde kaldı. Ayrıca 1937–1939 yılları arasında başbakanlık yaptı. Daha sonra siyasî yaşamını İzmir milletvekili olarak sürdürdü.

Çok partili siyasî yaşamın başlaması üzerine 1946 yılında Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan ile birlikte Demokrat Parti’yi kurdu ve başkanlığa getirildi. Partisinin 1950 seçimlerini kazanmasından sonra 22 Mayıs 1950’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce Türkiye’nin üçüncü cumhurbaşkanı seçildi.

10 yıl boyunca sürdürdüğü bu görevden 27 Mayıs askerî müdahalesi ile 1960 yılında uzaklaştırılan Mahmut Celal Bayar, 15 Eylül 1961’de Yassıada Mahkemesi tarafından idama mahkûm edildi. Cezası daha sonra müebbet hapse çevrilerek Yassıada’dan Kayseri Bölge Cezaevi’ne nakledilen Bayar, 7 Kasım 1964’te rahatsızlığı nedeniyle serbest bırakıldı.

1903 yılında Reşide Hanım’la evlenen ve üç çocuğu olan Celal Bayar 22 Ağustos 1986 günü İstanbul’da vefat etti.