'Türk tipi başkanlık modeli' Ürdün'den mi esinlendi?

Anayasa Uzlaşma Komisyonu'nda AKP tarafından sunulan başkanlık modeli üzerine tartışma sürüyor. Muhalefet partilerinin destek vermediği model başkana geniş yetkiler tanıyor. Birgün gazetesinden Filiz Yavuz'un yaptığı araştırma Türk tipi başkan ile Ürdün Kralı'nın benzer yetkilere sahip olduğunu ortaya koydu. 

 

Başkanlık sistemlerinin ele alındığı haber özetle şöyle;

 

 

Erdoğan’a “devlet başkanı” unvanı getirmesi planlanan modelin dikkat çekici maddelerinden biri yasamayla ilgili; başkan gerek duyduğunda “başkanlık kararnamesi” çıkarabilecek.  

Amerika Başkanlık Sistemi, Temsilciler Meclisi ve Senato olmak üzere iki meclisten oluşan kongrenin onayı olmadan başkana kararname çıkarma yetkisi tanımazken Ürdün Anayasası’na göre Ürdün’de yasama kuvveti, krala ve Ürdün Millet Meclisi’ne ait; kral kanunları onaylıyor, yayınlıyor ve kanunlara aykırı olmaması koşuluyla bu kanunların uygulanması için gerekli tüzüklerin yapılmasını emrediyor. Ürdün Kralı yetkilerini “krallık kararnamesiyle” yerine getiriyor. Bu kararname, başbakan ve bakanların imzasını taşıyor. Kral uygun bulduğu kararlarda, imzasını diğer imzaların üstüne atıyor.

 

 

AKP’nin önerdiği modelin dikkat çekici bir diğer noktası da başkana meclisi feshetme yetkisi tanıması. Bu modele göre, başkan hiçbir gerekçe yokken dahi erken seçime gidebilecek. Amerika’da başkanın Kongre’yi feshetme yetkisi yok. Oysa Ürdün’de kral, hem Temsilciler Meclisi hem de Ayan Meclisi olmak üzere iki meclisi de feshedebiliyor, meclis üyelerini görevden alabiliyor. Kral uygun gördüğü durumlarda seçimleri yenileme ya da meclisin çalışma süresini uzatma ve seçimleri erteleme yetkisine de sahip. Ayrıca “Türk Tipi Başkanlık Sistemi’ne göre Ürdün’de olduğu gibi üniter yapı korunacak. ABD’de ise federal yapı var.

 

 

AKP’nin modeli ayrıca büyükelçi, yüksek mahkeme üyeleri, başsavcı gibi üst düzey görevlileri başkanın, meclisin onayına ihtiyaç duymaksızın atamasını öneriyor. ABD’de de üst düzey görevlileri atama yetkisi başkana ait ama senatonun onayını alması gerekli. Ürdün’deyse tıpkı önerilen model gibi, meclisin onayına gerek duyulmuyor; bu görevliler kanun hükmüne göre krallık kararnamesiyle atanıyorlar.

 

“Türk Tipi Başkanlık Sistemi”nin başka bir önemli maddesi de başkanın kendi bakanlarını atayacak ve görevden alabilecek olması. Ürdün’de de kral hem başbakanı, hem de başbakanın önerdiği bakanları atama ve onları görevden alma hakkına sahip.

 

 

“Türk Tipi Başkanlık Sistemi”nin kabul edilmesi halinde başkan, aynı zamanda Başkomutanlığı temsil edebilecek; sıkıyönetim ve olağanüstü hal ilan edebilecek. Ürdün Anayasası’nda aynı zamanda kara, deniz ve hava kuvvetleri başkomutanı olan Ürdün Kralı için “Kral savaş ilan eder, barışa karar verir ve anlaşmaları onaylar” diyor. İlgili madde 1958 yılında “anlaşma ve ittifakları onaylar” şeklinde yeniden düzenlenmiş olsa da fiili olarak halen ilk madde geçerliliğini koruyor. ABD’de ise başkan, savaş açma kararını Kongre’ye soruyor.

 

 

ABD’de “impeachment” uygulamasına göre kongre, başkanı sadece vatana ihanet gibi ağır suçları gerekçe göstererek görevinden alabiliyor. “Türk Tipi Başkanlık Sistemi”nde başkan, kişisel ya da göreviyle ilgili suç işlediği iddiasıyla meclis tarafından oy çoğunluğu sağlandığı takdirde Yüce Divan’a sevk edilebilecek. Ürdün Anayasası ise kralı tüm sorumluluklardan muaf tutuyor.

 

 

“Arap Baharı” olarak anılan hareketin önemli ülkelerinden Mısır’da Muhammed Mursi, Cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturunca yetkilerini arttırmaya başladı. Geçtiğimiz hafta Mursi, yeni bir parlamento seçilene kadar emir ve kararlarını mutlak hale getirdi. Mursi, son kararıyla başsavcı gibi üst düzey görevlilerin atamalarını da kendi yetkilerin arasına aldı.

Mübarek döneminde Mısır çift meclisle; parlamento ve alt meclis olan Mısır Halk Meclisi’yle yönetiliyordu. Ancak Mısır Anayasa Mahkemesi, Mursi iktidara gelmeden hemen önce alt meclisi lağvettiği için Mursi, şu anda hem yasama hem de yürütme yetkisini elinde bulunduruyor. Ancak meclisi feshetme yetkisi, hala Anayasa Mahkemesi’nde. Mursi, ülkede yapılacak seçimlere de karar veren isim.

 

 

Yarı başkanlık sisteminin uygulandığı Rusya Federasyonu (RF)’nda “Federal Kurul” olarak anılan meclis, Devlet Duması ve Federasyon Konseyi’nden oluşuyor. Devlet başkanı, Devlet Duması’nı tayin etme ve gerektiğinden bu meclisi feshetme yetkisine sahip. Dokunulmazlığı olan başkan, kararname ve emirnameler çıkarıyor. Aynı zamanda Silahlı Kuvvetler Baş Komutanı da olan başkan, Federal Kurul’a bildirmek kaydıyla, Rusya’ya yönelik bir saldırı ya da saldırı tehdidi olması halinde olağanüstü hal ilan edebiliyor. Başkan, dokunulmazlığa sahip. Başkanın önerisiyle, başkan yardımcılarını ve federal bakanları atama ve görevden alma yetkisi Cumhurbaşkanı’na ait. Cumhurbaşkanı üst düzey görevlileri de atayan isim.

 

 

Dünyada başkanlık sisteminin uygulayan ülkelerin başında Amerika Birleşik Devletleri,

Azerbaycan, Brezilya, Bolivya, Çin, Afganistan, Tanzanya, Uganda, Zambiya, Endonezya, Filipinler, İran, Kenya, Nijerya, Sudan, Venezuela, Küba geliyor. Her ülkenin başkanlık modeli farklı, fakat batılı ülkelerde uygulanan modeller kritik kararlarda başkanın, meclise danışmasını gerekli görürken, doğu ve Afrika ülkelerindeki başkanlık sistemi diktatörlüğü anımsatıyor. Çin ve Küba’daysa başkan, meclise danışmadan yetkilerini kullanamıyor. Arjantin ve Brezilya’da “sistemin zaafı” olarak tanımlanan “decretismo” uygulaması var; başkan, kanun çıkarma yetkisine sahip. Venezuela’da meclis, başkana süreli olarak kanun çıkarma yetkisi verebiliyor.

 

Yarı başkanlık sistemi uygulayan ülkeler başındaysa Fransa, Suriye, Rusya, Portekiz, Namibya geliyor. Bu ülkelerde yürütme yetkisi Cumhurbaşkanı ve devlet başkanı arasında paylaşılıyor.