Ukrayna'nın işgali: Putin savaş suçlarından yargılanabilir mi?

Ukrayna'nın Buça kentinde sivillerin cesetlerini gösteren görüntülerin ortaya çıkmasıyla Rusya'ya yönelik uluslararası kınamalar ve Rus askerlerinin savaş suçu işlediği suçlamaları yoğunluk kazandı.

Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) savaş suçu işlenip işlenmediğini tespit etmek üzere soruşturma başlattı. Ukrayna da bir ekip oluşturarak delil toplamaya başladı.

Savaş suçu nedir?

İnanması zor ama Uluslararası Kızıl Haç Komitesi'nin belirttiği gibi "savaşın bile kuralları var".

Bu kurallar Cenevre Sözleşmesi ve diğer uluslararası anlaşmalarla belirlenmiştir.

Örneğin, sivillere ya da sivillerin yaşamı için hayati önem taşıyan altyapıya yönelik kasıtlı saldırıda bulunulamaz.

Ayrım gözetmedikleri veya korkunç acılara yol açmaları nedeniyle anti-personel kara mayınları, kimyasal veya biyolojik silahlar gibi bazı silahların kullanımları yasak.

Savaş esiri haklarına sahip yaralı askerler de dahil olmak üzere, hasta ve yaralılara bakım yapılması gerekiyor.

Bir gruba yönelik cinayet, tecavüz veya toplu zulüm gibi ciddi suçlar "insanlığa karşı suçlar" olarak değerlendiriliyor.

Soykırım nedir?

Soykırım, uluslararası hukukta, belirli bir ulusal, etnik, ırksal veya dini gruba mensup kişilerin, grubu tamamen veya kısmen yok etmek amacıyla kasıtlı olarak öldürülmesi olarak tanımlanıyor.

Dolayısıyla soykırım, sivillerin yasadışı olarak öldürülmesinden daha büyük ve özel bir savaş suçu. Yasa, grubu yok etme niyetinin kanıtlanmasını gerektirir.

1994 yılında Ruanda'da yaklaşık 800 bin kişinin katledilmesi sonrası soykırım kovuşturmaları yürütüldü.

• Soykırımı nasıl tanımlamalı? Kaç soykırım yaşandı, kaçı yargılandı?

https://www.youtube.com/watch?v=m2NYoH_FYSA&ab_channel=BBCNewsT%C3%BCrk%C3%A7e

Ukrayna'da hangi savaş suçu iddiaları var?

Müfettişler ve gazeteciler, Ukrayna'nın başkenti Kiev yakınlarındaki Buça kentinde ve şehre yakın diğer bölgelerde sivillerin kasıtlı olarak öldürüldüğüne dair kanıtlar buldular.

Ukrayna güçleri toplu mezarlar bulduklarını, sivillerin ayakları ve elleri bağlandıktan sonra vurularak öldürüldüklerine dair kanıtlar olduğunu söylüyor.

ABD Başkanı Joe Biden, "Bu adam acımasız" dediği Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in "savaş suçlusu" olduğuna inandığını ve savaş suçlarından yargılanması gerektiğini söyledi.

Geçen hafta ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken de Rusya'nın "apartmanları, okulları, hastaneleri, kritik altyapıyı, sivil araçları, alışveriş merkezlerini ve ambulansları yok ettiğini" belirtmişti.

Mart ayında Ukrayna'nın güneydoğusundaki sahil kenti Mariupol'daki bir tiyatroya Rus güçlerinin saldırısı, bir toplu katliamın ilk teyit edilen yeri olarak gündeme geldi. Binanın dışında dev harflerle "çocuklar" kelimesi yazılıydı.

Ukrayna daha önce Rusya'nın Mariupol'daki kadın doğum hastanesine hava saldırısını savaş suçu olarak nitelendirmişti.

Mariupol'da bomablanan kadın doğum hastanesi

Ayrıca Harkov'un sivil bölgelerinin misket bombalarıyla vurulduğuna dair kanıtlar var.

• Vakum bombası, termobarik bomba ve misket bombası nedir?

İngiltere, Rusya'nın (oksijeni emerek büyük bir vakum oluşturan) termobarik patlayıcılar (vakum bombası) kullandığını söylüyor. Bu silahlar yasaklanmamış olsa da, sivillere karşı kasıtlı kullanımları neredeyse kesinlikle savaş kurallarının çiğnenmesi olarak değerlendiriliyor.

Birçok uzman, işgalin kendisinin "saldırgan savaş" kavramı altında bir suç olduğunu savunuyor.

Şüpheli savaş suçluları nasıl yargılanabilir?

Yugoslavya'nın dağılması sırasındaki savaş suçlarını araştıran mahkeme de dahil olmak üzere, İkinci Dünya Savaşı'ndan bu yana bir takım tek amaçlı kurulmuş mahkemeler gündeme geldi.

1994'teki Ruanda'da soykırımından sorumlu olanları yargılamak için de bir organ oluşturuldu.

Bugün, Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) ve Uluslararası Adalet Divanı (UAD) savaş kurallarının uygulanmasıyla ilgili rollere sahip.

UAD, devletlerarasındaki anlaşmazlıklar hakkında karar verebiliyor ancak bireyleri kovuşturamıyor. Ukrayna, Rusya'ya karşı dava açtı.

UCM Rusya aleyhine karar verirse, bunun uygulanmasından Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK) sorumlu olacak.

Ancak Konsey'in beş daimi üyesinden biri olan Rusya, yaptırıma yönelik herhangi bir öneriyi veto edebilir.

UCM, tek tek devletlerin mahkemelerinde bulunmayan bireysel savaş suçlularını araştıyor ve kovuşturuyor.

UCM için, 1945'te başlıca Nazi liderlerini yargılayan Nürnberg mahkemelerinin daimi hale gelmiş modern halefi denebilir.

Nürnberg mahkemeleri, uluslararası hukuku korumak amacıyla ülkelerin özel bir mahkeme kurabileceği ilkesini pekiştirdi.

UCM Ukrayna'daki suçları kovuşturabilir mi?

UCM Başsavcısı İngiliz avukat Karim Khan, Ukrayna'da savaş suçlarının işlendiğine inanmak için makul bir temel olduğuna inanıyor.

Müfettişler, Rusya'nın 2014'te Kırım'ı Ukrayna'dan ilhak etmesinden önceki döneme uzanan geçmiş ve şimdiki iddiaları inceleyecek.

Kanıt varsa savcı, UCM yargıçlarından, Lahey'de yargılanmak üzere bireyler için tutuklama emri çıkarmalarını isteyecek.

Ancak mahkemenin gücü sınırlı ve kendi kolluk gücü olmadığından, şüphelilerin tutuklanması konusu devletlerin sorumluluk alanındadır.

Rusya UCM üyesi değil, 2016'da çekildi. Putin'in hiçbir şüpheliyi iade etmesi beklenmiyor.

Bir şüpheli başka bir ülkeye gittiyse tutuklanabilir ama bu büyük belirsizlik içeriyor.

İkinci Dünya Savaşı sonrası Nürnberg mahkemelerinde Hermann Göring, Rudolf Hess veJoachim von Ribbentrop da dahil olmak üzere birçok Nazi savaş suçlusu yargılandı

Putin, generaller veya diğer liderler yargılanabilir mi?

Bir savaş suçunu onu işleyen askere yüklemek, onu emreden lidere yüklemekten çok daha kolaydır.

Çatışmalarda savaş suçlarına ilişkin kanıt toplama konusunda uzman olan İnsan Hakları İzleme Örgütü'nden Hugh Williamson, Rus güçlerinin yaptığı yargısız infaz ve diğer ciddi ihlallere ilişkin kanıtlar bulunduğunu söylüyor.

Bir liderin bir vahşete izin verdiği veya buna göz yumduğu durumlar da dahil olmak üzere gelecekteki yargılamalar için "komuta zinciri" oluşturmanın çok önemli olduğunu söylüyor.

BBC'ye verdiği demeçte Williamson şunları söylüyor:

"Ukrayna raporumuzda bir komutanın askerlere iki sivili öldürmelerini söylediği ilginç bir bölüm var. Askerlerden ikisi buna itiraz ediyor ve bu emir yerine getirilmiyor. Demek ki Rus ordusunda bazı olaylar olduğuna dair açık deliller var, aynı zamanda bir komuta ve kontrol unsuru da var."

UCM ayrıca "saldırgan savaş yürütme" suçunu da kovuşturabilir. Bu, meşru müdafaa amaçlı askeri harekâtın ötesinde, haksız bir işgal veya çatışma suçudur.

Moskova'nın gönderdiği yargıç Nürnberg'de, Nazi liderlerinin "barışa karşı suçlar" kapsamında yargılanması gerektiği konusunda müttefik ülkeleri ikna etmişti.

Ancak Londra'daki UCL Üniversitesi'nde uluslararası hukuk uzmanı Profesör Philippe Sands'a göre, Rusya üyesi olmadığı için, UCM bu ülke liderlerini yargılayamaz.

Teorik olarak, BMGK UCM'den bu suçu araştırmasını isteyebilir. Ancak BMGK üyesi olan Rusya bunu veto edebilir.

Kişileri yargılamanın başka yolu var mı?

UCM'nin etkinliği ve uluslararası hukukun pratikte uygulanma şekli sadece anlaşmalara değil, aynı zamanda siyaset ve diplomasiye de bağlıdır.

Profesör Sands ve diğer birçok uzman, Nürnberg mahkemeleri gibi, çözümün bir kez daha diplomasi ve uluslararası anlaşmada olduğunu savunuyor.

Sands, dünya liderlerine, Ukrayna'daki saldırganlık suçunu kovuşturmak için tek seferlik bir mahkeme kurma çağrısında bulunuyor.