Anadolu Kaplanları, Kahramanmaraş ve deprem

1980'lerde ve 1990'larda hızlı sanayileşen ve ihracatını da arttıran Anadolu kentleri için Anadolu Kaplanları deyimi sıkça kullanılırdı. Bu kentler, sanayi üretimini ve ihracatını hızla büyüten Asya Kaplanlarına benzetilmişti.

Asya Kaplanları içinde daha çok Güney Kore, Singapur, Tayvan ve Hong Kong belirtilirdi. Anadolu Kaplanları için farklı listeler olabiliyordu ama önde gelenleri Denizli, Gaziantep (G. Antep), Kayseri, Kahramanmaraş (K. Maraş), Konya, Malatya, Çorum idi.

1998 Kasım ayı başlarında bir grup öğretim üyesi bir konferans için bu kaplanlardan birinden, G.Antep'ten geçerek bir diğerine, K. Maraş'a gittik. Konferans bu kentin Sütçü İmam Üniversitesi'nde olacaktı.

K. Maraş'ın havalimanı 1996'da hizmete girmişti. (Tarihi özellikle belirttim. Havalimanını 2002 sonrasında biz yaptık diyebilirler.) Ancak biz önce Gaziantep'e uçakla gittik, sonra karayoluyla K. Maraş'a ulaştık. Nedeni, sanırım, Ankara'dan K. Maraş'a uçuşların haftanın yalnızca bir veya iki günle sınırlı olmasıydı.

İyi ki de bu yolu izlemiştik. Çevreyi ve Gaziantep ile K. Maraş arasındaki verimli toprakları gördük. Bu alanlarda yetişen pamuk ve biber yeni hasat edilmişti.

Ne yazık ki, geçtiğimiz topraklar yaklaşık 25 yıl sonra, 6 Şubat 2023'teki büyük deprem felaketinin merkezinde olacaklardı. Üç Anadolu Kaplanı; G. Antep, K. Maraş ve Malatya bu büyük deprem felaketi ile büyük yıkıma uğrayacaklardı.

Anadolu Kaplanları nasıl oluştu?

Kaplanlar nasıl ortaya çıktı, nasıl gelişti? Kısaca şöyle bir birikim modeli geçerli. Kaplanların hemen tümünün kendisinde veya yakınında alüvyonlu verimli topraklar yer alıyor. Bu verimli ve getirisi yüksek topraklar tarımda bir sermaye birikimi sağlıyor. Bu birikim, bazen küçük ölçekli imalatla da birleşerek, tarıma dayalı sanayileşmeyi getiriyor.

Bu sanayileşme, eğer bölgede pamuk varsa, çırçırlama, pamuk ipliği, pamuklu dokuma aşamalarından geçiyor. Bölgede pamuk yoksa gıda temelli sanayileşme de olabiliyor. Bu sanayiler de, teşviklerin ve yol göstermelerin de yardımıyla, özellikle 1980 sonrasında ihracata başlıyor.

K. Maraş'taki gelişme de bu sürece aynen uyuyor. Bölgede pamuk ekilen geniş alanlar bulunuyor ve bu alanlardan sağlanan bir sermaye birikimi var. K. Maraş, Çukurova ve G. Antepteki sanayi gelişmelerini de örnek alarak, giderek kendi sanayisini oluşturuyor.

Bölgede yetiştirilen kaliteli pamuklar K. Maraş'ta daha çok 1980'lerde ve 1990'larda kurulan tekstil sanayiinde değerlendiriliyor. (Bu bilgiler, 1998'de K. Maraş ziyaretimizde ve katıldığımız konferansta tuttuğum özel notlardan alınmıştır.)

Kahramanmaraş pamuk ipliğinde ve denim üretiminde yoğunlaşıyor. Tekstil sanayisinin bu ürünleri önceleri daha çok iç pazara yönelse de, 1980'ler sonundan başlayarak 1990'larda ihracat artıyor. Bu konuda bakınız örneğin Çetin ve Ecevit (2008).

1998 Kasım başında K. Maraş'ta Sütçü İmam Üniversitesinde yapılan konferansın konusu AB ile yapılan Gümrük Birliği anlaşması, makroekonomik istikrar ve AB'ye yapılan/yapılması planlanan ihracatta belirsizlikler idi. Biraz ayrıntı vereyim.

6 Mart 1995'te AB ile Türkiye 1 Ocak 1996 tarihinde yürürlüğe girecek bir Gümrük Birliği kararı aldılar. "Böylece, Katma Protokol'de öngörülen 22 yıllık Geçiş Dönemi, 1 Ocak 1996'da son bulmuş ve Türkiye'nin AB'ye katılımı yolunda "Son Dönem"e girilmiştir." T. C. Dışişleri Bakanlığı AB İlişkileri Başkanlığı (Kasım 2022).

Gümrük Birliği kararı ile Türkiye AB'ye gümrük ve/veya kısıtlama olmadan ihracat yapabilecek deniyordu ama K. Maraştaki sanayiciler için belirsizlikler de vardı. Bu birlik uzun süreli olacak mıydı ve Türkiye'yi AB'ye alacaklar mıydı? AB'den gümrüksüz ithalat yapılacağına göre yeni kurulmuş veya kurulacak sanayiler rekabet edebilecek miydi?

Üstelik Türkiye'de makroekonomik riskler vardı, enflasyon yüksekti. İstikrarı sağlamak için bir istikrar programı açıklanacak ve döviz kurları sabitlenecek söylentileri vardı. Bu durumda ihracat nasıl olacaktı? Konferansta böyle bir sürü soru ve kaygı vardı.

Bu soruları ve kaygıları dile getirenler yalnızca tekstilciler değildi. K. Maraş'ta bazı büyük bakır eşya üreticileri çelik eşya üretimine geçmişler ve bir imalat sanayisi oluşturmuşlardı. Bu sektör de ihracat amaçlıyordu, ancak belirsizlikler karşısında karar vermeleri zordu.

Gıda sektöründen de söz etmek gerekir. İhracata da başlayan ve ihracatı arttırmak isteyen bir dondurma sektörü vardı örneğin. Başını Mado'nun çektiği bu sektör, "Maraş Dondurması"nı tüm dünyaya satmak istiyordu. Geçmişte Almanya'ya biber ihracat girişimi başarısız olan Mado'nun yöneticisi/sahibi Mehmet Kanbur, Almanya'ya sonunda dondurma ihraç etmeyi başarmıştı.

Bir not. 1982-1988 döneminde Sermaye Piyasası Kurulu Başkanlığı yapan rahmetli hocamız Prof. Dr. İsmail Türk de konferans grubu içinde idi. Hocamız, K. Maraş'ın dondurmasını da baklavasını da çok sevmişti. Kan şekeri yüksek olduğundan fazla dondurma ve baklava yememesi için uyarılıyordu ama, ürünleri beğenilen K. Maraşlılar kendisine sürekli ikramda bulunuyorlardı.

Anadolu Kaplanları sermayesi "yeşil" mi? Teknolojide geri mi kaldılar?

Anadolu Kaplanları geliştikçe, sanayicileri ve ihracatçıları ile etki alanlarını genişlettikçe, kimlikleri ve özellikle siyasi görüşleri de tartışılmaya başlandı. Türkiye'de ve yurt dışında basına ve araştırmalara konu oldular.

Örneğin ABD'nin kamu televizyon kanalı PBS, 2006 yılında bu kaplanları bir belgesel film içinde inceledi. Bu incelemede Anadolu Kaplanlarında öne çıkan girişimcilerin ve sanayicilerin "İslamcı iş insanları" oldukları açıklandı. Bakınız The Washington Post (23 Ağustos 2006). Bu kaplanlar uluslararası medyadaki çeşitli yazılarda da yer aldılar.

Türkiye'de yayımlanan kitap ve makalelerde bu kentlerdeki yeni sanayicilere "İslami burjuvazi", "İslamcı kapitalistler", "Yeşil sermayedarlar" gibi isimler verildi. Bakınız Değer (2020). Bu kesimin 1960'lardan itibaren siyasi olarak Prof. Dr. Necmettin Erbakan ile yakın ilişkisi olduğu ifade edilir.

Erbakan'ın Anadolu Kaplanları ve diğer Anadolu kentlerindeki ticaret ve sanayi sermayesi ile olan ilişkisi Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) içinde görülmektedir. Erbakan bu ilişki sayesinde TOBB'a 1967'de Genel Sekreter, 1969'da Genel Başkan seçilmiştir. Bakınız Çavuşoğlu (2011).

Ancak 1969'daki tartışmalı bir genel kuruldur. 1969 TOBB genel kurulu ve Erbakan'ın Genel Başkanlığı dönemin Başbakanı Süleyman Demirel tarafından iptal edilmiştir. Ayrıca, Erbakan'ın 1969 genel seçimlerinde Adalet Partisi'ne yaptığı milletvekilliği adaylık başvurusu da bizzat Demirel tarafından reddedilmiştir.

2010'da yapılan bir toplantıda, zamanın Başbakanı Erdoğan, "Anadolu Kaplanlarını MÜSİAD yetiştirdi" dedi. Bakınız Yeni Şafak (4 Nisan 2010). MÜSİAD'ın AKP destekçisi olduğu biliniyor.

Anadolu Kaplanları sermayesi siyasi olarak muhafazakâr kesimde yer alıyor olabilir. Ancak önemli soru şu; bu kesim girişimci ve sanayici olarak şimdi nerede duruyor? Teknolojik gelişmelere ayak uyduruyor, hatta öncülük edebiliyor mu?

Bu soruya yanıtım şudur; Anadolu Kaplanları sermayesi dünyadaki teknolojik gelişmelere ayak uydurabilmiş değil, öncülük etmiş hiç değil. Örneğin G. Kore, Tayvan, Singapur gibi Asya kaplanlarında girişimciler elektronik gelişmelerin ön safında yer alırken, iletken ve "chip" üretiminde büyük öneme sahip iken, Türkiye'de böyle bir gelişme olamadı.

Son bir nokta belirtelim; Anadolu Kaplanları sermaye birikiminin ilk aşamalarında alüvyonlu topraklarda yapılan tarımdan önemli gelir sağladılar. Ancak ne yazık ki aynı alüvyonlu topraklara veya yakınlarına sanayi de kurdular. Kendilerini deprem konusunda uyaran olmadı anlaşılan.

Halbuki o topraklar sürekli deprem riski ile karşı karşıya idi. Hükümetler bunu hatırlatmadı ama, yaşanan son afet ve getirdiği acılar bu riskin sürekli hatırlatıcısı olmalıdır. K. Maraş bu konuda Hatay ve G. Antep'in bazı ilçeleri ile birlikte en büyük acıyı yaşadı.

Kaynakça

Çavuşoğlu, Hüseyin (2011) "Ali Coşkun'un TOBB Başkanlığı Döneminde TOBB-Siyaset İlişkisi", Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Haziran, 12(1), ss. 51-61.https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/113325 

Çetin, Murat ve Eyyup Ecevit (2008) "İhracatın Sürükleyici Gücü Olarak Tekstil Sektörü: Kahramanmaraş İli Örneği" Yönetim ve Ekonomi, 15(2), ss. 115-132.https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/145998

Değer, Hamide (2020) "Kitap Eleştirisi: Dilek Yankaya, Yeni İslami Burjuvazi Türk Modeli, İstanbul: İletişim Yayınları, 2014, 270 sayfa." İnsan ve Toplum, ss. 596-601.https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2510928

T. C. Dışişleri Bakanlığı AB İlişkileri Başkanlığı (Kasım 2022) Gümrük Birliği.https://www.ab.gov.tr/gumruk-birligi_46234.html

The Washington Post (23 Ağustos 2006) "PBS Wide Angle: 'Turkey's Tigers'" https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/discussion/2006/08/15/DI2006081500692.html?nav=rss_business/international

Yenişafak ( 4 Nisan 2010) "Recep Tayyip Erdoğan: Anadolu Kaplanlarını MÜSİAD Yetiştirdi"https://www.yenisafak.com/gundem/anadolu-kaplanini-musiad-yetistirdi-250294