İki gece evvel ortalık karıştı. Önce Rus denizaltısında yangın çıktığı duyuldu[1]. Arkasından bu yangınla ilgili spekülasyonlar yayıldı. İlk spekülasyon "nükleer sızıntı" şeklindeydi. Ama olayın geçtiği bölgenin hemen yakınındaki Norveçliler radyasyon ölçümlerinde bir terslik olmadığını açıkladılar.
Ancak devletlerin üst düzeylerinde bir acil toplantılar serisi görüldü. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in tüm programını iptal ettiği ve Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu ile bir görüşme gerçekleştireceği açıklandı. Bu belki normal olabilirdi. Ama arkasından ABD Başkan yardımcısı Mike Pence, programlarını iptal edip, Beyaz Saray’a döndü. Yetmiyormuş gibi, Avrupa Komisyonu Güvenlik Konseyi’nin de Brüksel’de acil bir toplantıya çağrıldığı iddia edildi.
Bu arada da Donald Trump'ın öldüğüne dair haberler yayıldı. Bu haberler, Donald Trump'ın seçilmesiyle ilgili olarak Rusya bağlantısını araştıran Mueller Raporunun tekrar konuşulduğu, sonucunda Trump'tan istifa etmesinin istendiği şeklinde başlıyordu. Devamında ise, bu haber üzerine Trump'ın kalp krizi geçirip öldüğü bildiriliyordu. Hatta bir de aşağıda gördüğünüz resim ortaya çıktı.
Google'da Donald Trump haberi arama trendi bir anda katladı.
Neyse ki, Trump kendisi bu haberi daha sonra Twitter hesabından yalanladı. Yalan haber medyası, mümkün olan her şeyi karıştırmak ve mümkün olduğu kadar çok insana Mueller raporunu duyurmak için yapıldığını söylüyor ve Rusya ile çarpışma yok. Rusya sahte haberi öldü dedi.
Yalan haber yeni bir konu değil. Tarihte pek çok yalan haber örneği var. Ülkemizdeki Kahramanmaraş ya da Çorum olayları ile 6-7 Eylül olayları en bilinenleri. Ya da "Cerrahpaşa'da sakallı bebek doğmuş, kıyamet gününü haber vermiş" gibi daha aptal ve daha az zararlı olanları da var.
Dünyada en bilineni ise, sigara endüstrisi tarafından yarattırılan, sigara ile akciğer kanseri arasındaki bilimsel araştırmalar konusunda "şüphe yaratmaya yönelik" sahte haberler olarak biliniyor[2]. Tütün endüstrisi giderek işi bu sağlık araştırmalarını -kendi istedikleri yönde sonuç çıkacak şekilde- finanse etmeye kadar da götürmüştü.
Ama yalan haber yeni olmasa da, şimdi yayılımı, internet sayesinde 100 kat daha hızlı. Geçen yıl Massachusetts Technology Institute'te, Sinan Aral, Soroush Vosoughi ve Deb Roy'nin yaptığı araştırma 12 yıllık Twitter verilerini kullanmış. Toplam 3 milyon kişiye ulaşan 126 bin yalan haber incelenmiş[3].
Sahte haberlerin, tüm bilgi kategorilerindeki gerçek haberlerden çok daha uzak, daha hızlı, daha derin ve daha geniş bir alana yayıldığı görülmüş. Sahte haberlerde terörizm, doğal afetler, bilim, şehir efsaneleri veya finansal bilgiler çoğunlukta.
Araştırma, sahte haberlerin, gerçek haberlerden daha "yeni" olduğunu ve bu nedenle de insanların yeni bilgileri paylaşma ihtimalinin yüksek olduğunu ortaya koydu. Sahte haberler, korku, iğrenme, gerçek haberler ise üzüntü, neşe ve güven yaratıyormuş.
İnternet sahte haberlerin yayılımını arttırdı demiştik. Bunun BOT'lar nedeniyle olduğu zannedilebilir ama değil. Bu araştırma başka bir şeyi ortaya koymuş. Bot'lar devreden çıkarıldığında da yanlış haberler aynı oranda yayılmış. Çünkü insanlar sansasyonel haberleri yaymayı seviyor.
Sahte haberler başlığı altında bir ilginç konu da bu. Akıllı insanların, beyin gücü fazlalığı nedeniyle sahte haberlere daha çabuk inandığı bulunmuş. Bunun nedeni Yuval Harari'nin Sapiens kitabında yer alan ana fikir; yani Homo Sapiens'in hayatta kalmasının nedeni olan "hikâyecilik" özelliği. Örneğin; filmlerdeki bazı sahneleri nasıl beynimiz tamamlıyorsa, bu tür yalan haberi de akıllı insanlar çok daha çabuk rasyonelleştiriyorlarmış[4].
Yalan haberlerde bir de görüntülerin kullanılması durumunda gerçeklik sanrısı artıyor. Fotoğraflar ifadeleri görselleştirmemize yardımcı olur. Bu da akıcı bir şekilde işlenebilecekleri anlamına gelir ve bu nedenle daha gerçek görünürler.
Tabii yalan haber yaratmak da çok basit değil. Psikolojik araştırmalar yanlış bilginin akıllıca, dikkatlice analitik akıl yürütmeyi atlamak için tasarlandığını gösteriyor. Yani en zeki ve eğitimli insanların bile kolayca kanabileceği kaydediliyor. Akılı ya da aptal kimse bundan tamamen bağışık değil.
Görülen o ki; hayatlarımızda sahte haberler, videolar ve her türlü içerik giderek artacak. Çünkü birtakım sonuçlar yaratmak için en iyi yollardan birisi olarak gözüküyor. Bu nedenle de 2017 yılında "Yılın Kelimesi" olarak "Sahte Haber" seçilmişti [5].
Sahte içerik gitgide çeşitleniyor. En son gelişme ise "Deep Fake" denilen, sahte videolar[6]. 40 dakika düzeyinde bir ya da daha fazla video varsa, bir kişinin ağız hareketlerini "makine öğrenmesi" ile taklit etmek mümkün oldu. Bunu da bir dosyaya metin yazarak yapabiliyorsunuz. Ülkemizdeki, üretilmiş sahte deliller geçmişini de hatırlarsanız, bunun ne kadar tehlikeli bir şey olabileceğini tahmin edebilirsiniz. Zaten bu nedenle olsa gerek, Almanya, İngiltere ve ABD'de kanunlara hemen girmeye başladı. Ciddiyeti hukukçular tarafından çok hızlıca fark edildi[7].
Aynı türden bir başka uygulama ise resmi olarak haziran sonunda açıldı ve açıldıktan bir kaç saat sonra kapandı[8]. "Deep Nude" yani "Derin Çıplaklık" adını taşıyan bu uygulama sadece kadınlar üzerinde çalışıyordu. Kadınların resimlerinden hareketle çıplak resimlerini oluşturan bu uygulamayı geliştirenler "Dünya henüz Deep Nude için hazır değil" diyerek uygulamayı kapattılar. Ama beta sürümü ocakta yayınlanmıştı ve paralı versiyonu da vardı. Bu arada neler olabilir veya ileride benzer uygulamalar geliştirilirse ne olur, bilemiyoruz.
Olayın bir de "Yankı Odası Etkisi (Echo Chambers)" olarak tanımlanan boyutu var[8]. Yankı Odası Etkisi aynı düşünce etrafında birleşen insanlara sunulan bilginin o düşüncenin etrafında bulunan sınırlı alanda kalması, aynı görüşteki düşüncenin pekiştirilerek hiç sorgulanmadan benimsenmesi ve gerçeğin kendisinin inanılmaz bir haline dönüşmesidir. Böyle bir etkinin varlığında karşıt düşünceler baskılanır, susturulur ya da kendilerine bir forum bulamazlar. Sahte haberlerin tehlikesinin bir nedeni de budur.
Tabi bu kadar sahte olaya karşı çözüm bulmak da lazım. 1 hafta evvel Cambridge Üniversitesi’nden bilim insanları, sahte haberlere karşı bir "aşı" geliştirdiklerini açıkladılar[10].
Aşı nedir? Mikrobun az miktarını vücuda vererek bir bağışıklık yaratmak değil mi? Onlar da bunu yapıyorlar.
Araştırmacılar, 15.000 katılımcının yanıtlarını analiz ederek, sahte haberlere karşı "psikolojik direncin", konuların online bir oyun oynamasıyla arttırılabileceğini buldu. Sonra da "Bad News" isimli bir oyun yaratmışlar [11].
Şubat 2018'de başlatılan Bad News adlı oyunda, oyuncular propaganda yapımcıları haline geldi. Öfke ve korku uyandırarak haberleri ve sosyal medyayı manipüle etmelerine izin veriliyor. Ellerindeki taktikler arasında Twitter botları, komplo teorileri, kimliğe bürünme ve fotoğraflı kanıtlar var. Bu tür Makyavelist yaklaşımları, takipçi elde etmek için kullanırken, oyuncuların ikna edici olmaya devam etmek için bir "güvenilirlik puanı" sağlamaları gerekiyor.
Cambridge’li araştırmacılar oyunlarına "psikolojik aşı" dedi. Bu çalışma, bağışıklığı artırmak için zaman içinde daha küçük dozlara maruz kalarak, vücudunuzu hastalıklara karşı koruyacağınız mantığı ile aynı mantığa aynı zamanda inançların korunmasına engel olacağına inanan "aşılama teorisi" üzerine kurulu.
Katılımcıların sahte haberlere karşı ne kadar iyi aşılandığını görmek için çeşitli tweetlerin ve manşetlerin ne kadar güvenilir olduğunu oylamaları istendi. Bunu oyundan önce ve sonra en az 15 dakika boyunca yapmak zorunda kaldılar.
Araştırmacılar, deneklerin nihayetinde sahte haberi daha iyi seçebileceklerini ve oyundan sonra yüzde 21 daha az güvenilir olduklarını keşfetti. Oynamak, gerçek haberleri nasıl sıraladıkları konusunda hiçbir fark yaratmadı.
Sadece bu değil, bilim insanları da oyundan önce sahte haberlere karşı en savunmasız olanların en güçlü aşılandığını gördüler.
Bu arada not edeyim, devamlı okuyucularım bilir; her yazımda linkler vardır. Bunun amacı okuyucuya saygıdır. Yani "Bu konuda ben bunu yazıyorum ama siz kendiniz de bakın" demeye çalışıyorum. Başka deyişle okuyucularımı araştırma yapmaya yönlendirmeyi istiyorum.
Sizlere de tavsiyem; kendi kararlarınızı, kendi araştırmalarınızla oluşturmanız. Bugün elimizde hiç olmadığı kadar güçlü bir araç olan internet var. Evet bir yandan bu internet "fake news" yayılımını hızlandırıyor ve genişletiyor. Ama diğer yandan araştırmak için de güçlü bir hazine sunuyor. Lütfen bunu kullanınız.
[1] Rus Denizaltısında Yangın Çıktı, Nükleer Sızıntı Söylentileri Var
[2] Tobacco industry manipulation of research
[3] The spread of true and false news online
[4] Why Smart People Are More Likely to Believe Fake News
[5] Fake news is 'very real' word of the year for 2017
[6] Şimdi Derin Sahtecilik Videoları (Deep Fake) Geliyor
[7] “Deep Fake” Videoları Kanunlara Girmeye Devam Ediyor
[8] İnternet’te Yankı Odası Etkisi
[9] Deep Fake Uygulaması DeepNude, Açıldıktan Bir Kaç Saat Sonra Kapatıldı
[10] Fake news ‘vaccine’ works: ‘pre-bunk’ game reduces susceptibility to disinformation
[11] BAD NEWS Oyunu
