Hayatımıza internet girdiğinden bu yana "nakit" ödemelerin azaldığı raporlanıyor. Buna karşın çeşitli yeni ödeme sistemleri geliştiriliyor. Hızla nakitsiz hayata doğru gidiyoruz ama bunun dezavantajları da var mıdır? Nakitsiz hayat taraftarları, daha güvenli, şeffaf, kayıt altına alınmış bir ekonomiden bahsederken, tam tersini savunanlar var; mahremiyetin yok olacağı, bankaların daha fazla para kazanacağı ve gelir kaynakları kısıtlı kişilerin zorlanacağı düşünülüyor.
İnternetin hayatımıza girmesiyle tartışmaya başladığımız bir kavram da "Sayısal Uçurum (Digital Divide)" [1] oldu. İnternet'in ve süreçleri sayısallaştırmanın (digitalleştirmenin), insanlar arasındaki uçurumları arttıracağına dair düşünceleri kapsayan bu tanımı öncelikle "altyapı" yani internet sahipliği anlamında konuşmaya başladık. Yani internet altyapısına sahip olmayan insanlar daha zor haberleşebilecek ya da bilgilere daha geç ulaşabilecek, bu nedenle de gelişmişlik yolunda biraz daha geri kalacaklar endişesiydi bu. Şimdilerde aynı konu, "yeni ödeme sistemleri" çerçevesinde tartışılıyor. Gerçi bazılarının "Plastik" diye adlandırdığı kredi kart'ları çıktığında da benzer tartışmalar vardı. Ama kredi kartlarının ilk çıktığı 1950'den günümüze gelen dönemde, kredi kartı nakite karşı bir seçenekti sadece [2]. Şimdiyse, nakitin ortadan kalkacağı bir döneme doğru gidiliyor. Mesela Danimarka 1 ocak 2016 itibariyle "nakitsiz ilk ülke" olmayı hedefliyor. Arkadan İsveç, Norveç gibi digitalleşmenin yüksek olduğu ülkeler ve giderek Avrupa Birliğinin de takip etmesi bekleniyor [3]. Danimarka'da çıkarılan bir kanuna göre, 2016 başından itibaren sadece hastane, eczane ve posta ofisleri nakit kabul edebilecek. Danimarka hükümeti, dükkanların nakit almayı bırakmalarını planlıyor. Danimarka'da mobil ödeme kullanan sayısının bir hayli fazla olduğu bildiriliyor. Ancak Danimarka'da bu konudaki protestolar da sürüyor. Nakit ödemenin devam etmesini ve kanunun kaldırılmasını isteyenler var [4]. Nakitsiz hayat taraftarları özellikle bankalar ve finansal kurumlar, ama devletler de bu konuda istekli. Çünkü şeffaf, kayıt altına alınmış ekonomi ve her ne kadar nakit'in kağıt ve lojistik maliyetlerinin yok olması bekleniyorsa da, banka ve finansal kurumların bu işlemlerden kazançları düşünüldüğünde neden taraftar olduklarını anlamak kolaylaşıyor. Buna karşın, nakitsiz hayat yani yeni ödeme sistemleri, köysel-kırsal uzak alanda yaşayanlar, emekliler ve gelirleri kıt kişiler ve de KOBİ'lerin mikro ve küçük ölçeklileri için pek de avantajlı gözükmüyor. Nakitsiz hayat aynı zamanda ATM'lerin kaldırılması anlamına da gelecek. Toplumdaki dezavantajlı kişilerin bu ödeme sistemlerine nasıl erişebilecekleri bir soruysa, diğer soru da nasıl öğrenecekler konusu. Baltık ülkelerinde bu konu şimdilerde yüksek sesle tartışılıyor. Örneğin Almaden Politik forumunda yakın zamanda nakitsiz hayata geçişi engellemeye yönelik bir kampanya başlatıldı. İsveç güvenlik sektöründeki bir lobby grubunun yöneticisi olan Björn Eriksson "Nakitsiz hayatı itekleyenler bankalar. Çünkü nakitten para almıyorlar ama kart ödemelerinden alıyorlar" diyor. Tabii olayın "kişisel mahremiyet" boyutu da var. "Ne olacak kredi kart'lı ödeme döneminde de kayıt altına alınmak vardı!!" diyebilirsiniz. Doğrudur. Ancak o dönemin farkı şu; "big data"nın farkında değildik ve bu datanın bazı yerlerinin alınıp incelenebileceği şeklinde bir iş modeli yoktu. Dolayısıyla Avrupa'daki ahremiyet taraftarlarının "nakitsiz hayat"a pek olumlu baktıklarını söyleyemeyeceğiz.
Bill & Melinda Gates Vakfı'nın desteklediği ve 2012-2017 arasını kapsayan bir Birleşmiş Milletler programı, hükümetler ve özel sektörleri, dijital ödemeye geçmesi için özendirmeye çalışıyor[5].
Program, nakit yerine digital ödemenin özellikle kadın ve gençkızlar için daha güvenli ve düşük gelirli insanlar için ise daha verimli olduğu iddiasında. Programa şu ana kadar Afganistan, Kenya, Kolumbiya, Malawi, Peru, Filipinler hükümetleri katılmış durumda.
Ödeme sistemleri, İnternetle birlikte yani 90'ların sonlarından itibaren çeşitlendi. 1990'larda nakit ödeme karşısında sadece tek bir seçenek yani kredi kartı varken, bugün, çevrimiçi (online) alışveriş, temassız ödeme ve mobil alışveriş yöntemleri altında bugün 150‘ye yakın ödeme sistemi kullanımda. 90‘a yakın ödeme sistemi de halen geliştirilme sürecinde. Ödeme sistemleri konusunda geniş bilgiyi dipnottaki [6] nolu maddeden detaylı görebilirsiniz. Ödeme sistemleri konusunda geniş bilgiyi dipnottaki [6] nolu maddeden detaylı görebilirsiniz. Kısaca bugünün ödeme sistemleri arasında, Sanal POS, kredi, ön ödemeli ve banka kartları ile çevrimiçi ve mobil alışveriş, ATM, Kiosk, EPOS ve yakın alan teknolojileri ile mağaza içi alışveriş, para çekme, para gönderme ve fatura ödeme yöntemleri yer alıyor.
Devletimiz henüz "nakitsiz hayat" diye bir şey telafuz etmiyor. Ama nakit dışı ödemeler konusunda pek çok seçenek olduğunu belirtelim. Kredi kartı zaten uzun yıllardan beri bilinen ve çok da kullanılan bir sistem; kredi kartlarla ödemenin büyüklüğünü (ve de sorun yaşayanları) herkes biliyor sanırım. Bankaların yaratıcı "vade" olanakları sayesinde, BKM verilerine göre 2015'in ilk 6 ayında yurtiçinde 253,7 milyar TL ve yurtdışında 5,4 milyar TL olmak üzere 259,1 milyar TL[7]. Onun dışında, temassız ödeme, cep cüzdan, internet üzerinden ödeme (sanal pos, Pay ile başlayan çeşitli ödeme cinsleri) sayılabilir. Önümüzde Apple Pay gibi gelecek olanlar da var tabi. Yeni ödeme sistemleri ile ilgili olarak, 27 haziranda 6493 Sayılı Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanun yürürlüğe girdi[8]. Bu kanun neler getiriyor derseniz. Özetleyelim;
Ancak not edelim; kanunla ilgili olarak, muaf tutulacak hizmetler ve istisnaların yorumlanmasındaki belirsizlik gibi bir kaç konu henüz tartışılmaya devam ediliyor.
[1] Digital divide
[3] This could be the first country to go cashless
[4] A cashless society could be a nightmare for the homeless
[6] 2015’e Girerken, Ödeme Sistemleri Nereye Gidiyor, Fırsatlar Nelerdir?
[7] <a href="http://www.bkm.com.tr/istatistik/kredikarti_toplam_issuer_islemleri.asp" target="_blank">YERLİ KREDİ KARTLARININ YURT İÇİ VE YURTDIŞI KULLANIMI</a>
[8] <a href="http://www.turk-internet.com/portal/yazigoster.php?yaziid=47917" target="_blank">6493 Sayılı Kanun ile e-Ticarette Tüketicilerin Hassas Bilgileri Güvenceye Alınacak</a>
