Başka kültürlere ve kendine özgü, o kültüre mahsus tanımlayıcı orijinalitesi olan özgün müziklere ilgi duyan ortalama bir müziksever Chanson denildiğinde bunun Fransız kültürüne ait terim olduğunu, Fransızca'da şarkı anlamına geldiğini, hatta Fransızların blues müziği denilerek nazire yapıldığını da bilir. Anadolu'daki Bozlak benzeri gibi deyip basitleştirerek metafor kullanabiliriz. Elbette bu biraz da basite indirgemeci yaklaşım olduğu için Chanson'u da salt bir şarkı türü olarak tanımladığından, derinliğinden uzaklaştırır. Buna karşın aslında Chanson başlı başına bir müzik türüdür. Orta Çağ ve Rönesans'tan günümüze kadar gelen lirik temelli, çok sesli ve seküler özellikleriyle Fransa'nın en büyük özgün müzik geleneğidir. Kökleri ortaçağ ve Rönesans sonlarına kadar giden çok sesli bir Fransız şarkı türünü ifade eden Chanson, Debussy ve Ravel yaptıkları bestelerle 20. yüzyılda yeniden bir canlanma evresi yaşamış ancak daha sonraki modern zamanlarda önemli değişimler geçirerek bugün bildiğimiz ballad, rondo muadili bir şarkı formunu almıştır. Bu gelişme sürecinde Schubert ve Lied'lerin etkisi büyük olmuştur.
20. yy'ın ikinci yarısında önemli bir gelişme gösteren Chanson, çıkan büyük sanatçılar sayesinde Fransa'da ve dünyada -son yıllarda eski şaşaasından çok şey yitirmiş olsa da- bir dönem epey ilgi çekmişti.
Türkiye'de de 1950 ve 60'lı dinlenen türlerden biri olan Şanson (Chanson) aynı zamanda pop müziğini de çok etkilemiş ve esin kaynağı olmuştu. Hatta o kadar ki, erkek şarkıcıya, hâlâ tedavülde olan "şantör", kadın şarkıcıya "şantöz" denilmesi buradan gelmektedir. Ancak Chanson daha yüksek bir Fransız dili standartında olma özelliği taşır ve Fransızlar için bu özelliği bir gurur vesilesidir.
Türkiye'de -bir zamanlar- yani atinin karardığı, saudeda'nın egemen olduğu mazide, Fransız Chanson' u denildiğinde en bilinen ve ilk akla gelen isimler Edith Piaf, Charles Aznavour olurdu.
Ama Chanson'un derinlerinde iki dev isim var. Türkiye'de pek bilinmeyen Leon Ferre ve Ferre'ye oranla daha bilinir olan Jacques Brel. Oysa Piaf ve Aznavour kadar popülerleşmemiş olmalarına karşın bu gelenekte derin ve kalıcı izler bırakmışlar ve birbirinden güzel eserler vermişler; şarkı sözlerindeki poetik güç ve yetkinlikleri ile Piaf ve Aznavour'dan farklı olarak şair olarak da anılmışlardır. Bu yazıda önce yaşça daha büyük olan Leon Ferre'yi tanıtmaya çalışacağım.
Léo Ferré (24 Ağustos 1916 - 14 Temmuz 1993), Monakolu şair, besteci ve müzisyen, orkestra şefiydi. Ferre sadece çok iyi bir şair çok iyi bir şarkıcı değil aynı zamanda politik tavrı net olan ve bu siyasi kimliğini hiçbir zaman gizleme gereği duymayacak kadar da dürüst bir insandır. Ferré'nin şarkılarında anarşizm en temel unsur olarak yer alır. Anarşistler adlı şarkısının sözleri ve seslendirdiği video yazı sonunda görülecektir. Paris ve çevresinde yayım yapan anarşist bir radyo olan Radio Libertaire'ye yardım etmiştir. Bu radikal politik-ideolojik tavrı Georges Brassens ve Jacques Brel ile birlikte Fransız müziğinin ustalarından biri olarak anılmasına engel teşkil etmemiştir. Çünkü siyasi kimliğinden bağımsız olarak çok etkileyici bir söz yazarı ve Chanson şarkıcısıdır.
Ferre müziği ve sözlerinin büyük çoğunluğunun kendisine ait olduğu kırk albüm üretti.
Ama kim olursanız olun, ne yapmış olursanız olun zaman nehri alıp götürüyor. Bir mecradan başka bir mecraya akarken alüvyon haline getiriyor alıp sürüklediklerini ve bir lokasyonda bırakıyor, çünkü yenileri önüne katıp yoluna devam ediyor. Bu devr-i daim böyle sürüyor milyonlarca yıldır. Ferre de öyle oldu; şimdi Fransa'da bile kaç kişi biliyor kaç kişi hatırlıyor? Dinleyen nicelik sözetmeye değecek oranda mıdır? Leo Ferre'den geçtik, aynı soruları Chanson için de sorabiliriz. Sosyoloji profesörü olan ve halen Paris'te bir üniversite de ders veren değerli bir arkadaşım, Chanson Paris'te bile artık dinlenmiyor, diyerek iç burkan gerçekliği ifade etti. İşte artık eskisi kadar dinlenmeyen tipik bir Leo Ferre şarkısı ve insanı dizlerinin üzerine çöktürecek güçteki şarkının sözleri:
Zamanla -AVEC LE TEMPS-
21 Kasım
Zamanla,Geçer, her şey geçip gider, zamanlaUnuturuz yüzü ve sesi unuturuzKalp daha da yenilince, gitmek dert olmazAramak daha uzağı, peşini bırakmak gerekir ve bu çok iyidirZamanlaGeçer, her şey geçip gider, zamanla,Taptığımız öteki, yağmur altında aradığımızBir bakışının etrafında köle olduğumuz ötekiArasında satırların, kelimelerinVe altında, bu gece çekip gidecek boyalı bir yemininHer şey görünmez olur, zamanlaZamanlaGeçer, her şey geçip gider zamanlaEn güzel anılar gibi, dilinden düşmeyenlerden birisidirGaleri Farfouille'de, ölüler kısmındaCumartesi gecesi şefkat alıp başını yapayalnız gittiğindeZamanlaGeçer, her şey geçip gider zamanlaBir rom için, bir hiç için inandığımız ötekiRüzgar ve mücevherler verdiğimiz ötekiBirkaç aşağılık şey uğruna ruhunu satan içinNeyin karşısında çabalıyorduk, çabalayan köpekler gibiGeçer, her şey iyi olur zamanlaZamanlaGeçer, her şey geçip gider zamanlaUnuturuz tutkuları ve sesleri unuturuzSize yoksul insanların sözcüklerini en düşük sesle söyleyenleriFazla gecikmeyen, her seyden önemlisi fark etmeyen soğuğuZamanlaGeçer, her şey geçip gider zamanlaVe çatlamak üzere olan atlar gibi beyazlamış hissederizVe kaderin yatağında buz tutmuş gibi hissederizVe belki yapayalnız ama kederli hissederizVe kayıp yıllarla yanıldığımızı hissederizDemek ki gerçektenSevilmeyiz artık, zamanlaLéo Ferré
Léo Ferré müziğe erken yaşta ilgi duydu. Yedi yaşındayken Monako Katedrali korosuna katıldı ve Giovanni Pierluigi da Palestrina ve Tomás Luis de Victoria'nın şarkılarını söyleyerek çok sesliliği keşfetti. Arturo Toscanini (Coriolanus) yönetiminde Beethoven'ın Beşinci Senfonisi'nden derinden etkilendiğini keşfetti . Ama besteci Maurice Ravel'in, L'Enfant et les Sortilèges provaları sırasında müziğin üzerinde tesiri büyük oldu.
Baudelaire'i uyarladı ve Aragon'a hayranlık duydu. Arthur Rimbaud'dan çok etkilendi. Bu isimler Ferre'nin poetikasında derin izler bıraktı.
1945 yılında, Radio Monte-Carlo'da Edith Piaf ile tanıştı. Piaf şansını denemesi için Ferre'yi Paris'e gitmeye ikna etti. Piaf'ın telkin ve tavsiyesine riayet eden Ferre o dönemde libretto yazdı, besteler yaptı, orkestra şefliği ile de anıldı.
1960'tan 1970'e kadar Ferré, klasik becerileri ve zevkleri kendisinin müzikal duyarlılığıyla uyumlu olan aranjör Jean-Michel Defaye ile çalıştı. Düzenli bir yaratma temposunu korudular, neredeyse yılda bir albüm, bazen daha fazlasını gerçekleştirdiler. Ferré'nin 1970'den sonra senfonik orkestralar için yazacağı yol da dahil olmak üzere bu sanatsal üretimin açtığı mecradan ilerledi.
1975 yılında Ferré Institut des Hautes Etudes müzikaller arasında Montrö Orkestrası, Filarmoni Orkestrası Liège ve Pasdeloup Orkestrası ve Palais des Congres de Paris'te çalıştı. Orkestrayı yöneten ve aynı zamanda şarkı söyleyen Ferré için avangard ama tehlikeli bir meydan okuma yaptı. Ravel ve Beethoven'ı kendi besteleriyle karıştırdı ve orkestranın yerleşimini tersine çevirdi. Sahnede 140 müzisyen ve koro şarkıcısı vardı. Bu, geleneklerden kurtulup ayrı dünyaları harmanlayan, benzeri görülmemiş bir performanstı. Konserler beş hafta boyunca ilgi gördü, ancak klasik müzik alanındaki eleştirmenler bu avangard gösteriyi reddetti. Yılın en iyi müzik sanatçılarını ödüllendiren yıllık Fransız ödül töreninde onur konuğu olmayı reddetti. Ferré şöyle derdi: "Bir sanatçı için tek onur, hiç kazanmamaktır."
Leo Ferre, eski tabirle nev-i şahsına münhasır, yani kendine özgü birtakım sivrilikleri, her insanda rast gelinemeyecek yanları olan bir insan. Bir şair, siyasi olarak sosyalizmle anarşizm arasında bir yerde duran siyasi bir şahsiyet, şarkıcı, besteci, orkestra şefi demiştim. Aynı zamanda tam bir hayvan sever. Şarkı sözlerine bakınca bu denli duygu yoğun bir insanın hayvansever olması insana, ‘'zaten öyle olması beklenirdi‘', dedirtiyor. En çok da Pepee adlı primatını – gorilini seviyor.
Pepee, Ferre ve Madeline yemekte; Pepee sigara ve şarap düşkünü ehl-i keyf bir gorildir.1968 yılında bir turne sonrası hemen eve dönmeyen Ferre'nin yokluğunda, Pepe yüksek bir yerden düşüp sakatlanır. Ama yardım etmek isteyen Ferre'nin karısı Madelin'i de başkalarını da yanına yanaştırmaz. Madelin, Pepe'nin çok acı çekmesi üzerine dayanamaz ve onu bu acıdan kurtarmak için avcı komşusunu çağırıp yardım ister. Niyet insanidir ama yöntem gayri insanidir ve vahşicedir. Yardım, Pepe' nin vurularak öldürülmesi olur. Ferre eve döndüğünde yaşananları öğrenince uzun ve can acıtıcı bir prosedürden sonra eşinden boşanır.
Ferre, Pepee ve MadelineDokuz yaşındayken, İtalya'daki Hristiyan Okulları Kardeşleri tarafından yönetilen Bordighera Saint-Charles Koleji'ne girdi. Orada sekiz yıl boyunca uygulanan ağır disiplinin etkileri uzun yıllar sürecek yoğun can sıkıntısı yaşamasına sebep oldu.
Monako'da liseden mezun oldu, ancak babası Müzik Konservatuarı'na gitmesine izin vermedi.
Bir ideoloji – dünya görüşü olarak Anarşizm, 19. Yüzyılda Proudhon, Bakunin, Kropotkin, Emma Goldman ile batı entelektüel düşünce dünyası üzerinde çok etkili oldu. 20. yy'da ise 1917 Ekim devrimi sürecinde, Ukrayna'da Mahno liderliğinde; 1936–39 yıllarındaki İspanya iç savaşında önder Durruti ile özdeşleşen destansı mücadeleleriyle de siyasi eylemcilere esin verdi. Ferre, elbette tüm bu tarihsel olguları biliyordu; öz itibarıyla her türden otorite, tahakküm ve hiyerarşiyi reddeden Anarşizmi, daha çocuk yaşta otorite ve hiyerarşik zaptırapt ile tanıştığı St. Charles Koleji'nde, benimsemeye hazır hale gelmişti, diye düşünüyorum. Aşağıda düşüncemin doğruluğunu teyit eden şarkının sözleri ve videosu okunup dinlenebilir.
Yüzde bir bile yoklar, yine de varlar amaİspanyoldur çoğu onların, gidin öğrenin nedeniniİspanya'da anlaşılmadıklarını sanmalıAnarşistlerin
Hakaret ve kaldırım taşlarıHer şey geldi başlarınaÇok güçlü haykırdılarKi daha haykırabilirlerKalpleri öndeHayalleri de yarıdaSonra hapı yutmuş fikirlerdenRuhları tümüyle aşındı Onların
Yüzde bir bile yoklar, yine de varlar amaÇoğu, kimsenin çocuğu ya da az kişinin çocuğuGörünmezler asla, onlardan korkulduğunda farkedilir ancakAnarşistler
Yüzon kere öldülerHangi bayrak ve ne için?Yumrukta sevgi ileMasa ya da hiç üstündeKanı akıtanİnatçı eda ileÇok güçlü vurdularKi yine vurabilirler
Yüzde bir bile yoklar, yine de varlar amaVe kıçlarına tekme atmakla başlamak gerekiyorsaUnutmamalı ki sokaklara iner bunlarAnarşistler
Umut üzerine yarıya çekiliSiyah bir bayrakları veHayatta sürünmek içinMelankolileri varKardeşliğin ekmeğini dilimlemek içinBıçaklarıVe unutmamak içinPaslı silahları var
Yüzde bir yoksalar bile, yine de varlar amaVe sıkıca tutuşurlar kol kola sevinçleİşte bunun için ayaktadır her zamanAnarşistler
Daha yazılacak çok şey var ama hayat da yazı da bitiyor: Léo Ferré, 1993 yılının Temmuz ayında 76 yaşında evinde öldü. Monako Mezarlığı'na gömüldü.
