"Flamenko, Roman, Arap, Berberi, Yahudi ve Hristiyan müzik kültürlerinin büyüsünü temsil ediyor."
İspanyol kültürünün dünyada kabul edilmiş simgelerinin başta gelenidir Flamenko. Yaptığım detaylı araştırmada memleketimizde bu müzik hakkında sanat-kültür-edebiyat dergilerinde çıkmış bir yazıya rastlamadım. İstanbul'da bir Flamenko derneği var ve Türkçede, sadece bir tane çeviri kitap yayınlanmış: Flamenko. William Washabaugh tarafından yazılan, 2000 yılındaki ilk basımıyla kalan," Flamenko ". Ayrıntı Yayınlarından çıkmış.
Müzik sanayinin oligarşisi tarafından belirlenmiş ana akımlar dışında dünya müzikleri denildiğinde Flamenko, Tango, Reggae, Chanson… hemen ilk akla gelenlerdir.
Verili olanın, empoze edilenin ve piyasanın dışında başka kültürlerin müziklerini merak eden, ilgilenme arzusunu duyan insanlar açısından Flamenko ummanına yelken açmak için önce bu tür hakkında bilgilenmek gerekir. İlk bakışta, güçlü bir adamın herkesin içinde feryat figan bağırması intibasını bırakır. Ama biraz eşeleyince, hele de derinlere inince, Flamenko'nun, bu imge ve ilk intibadan çok çok daha fazlası olduğu anlaşılır. Çok kısa iki örnek vereyim:
Flamenko isimli kitap, toplam 240 sayfa. Kaynakçasında yazarın bu kitap için yararlandığı kaynakları saydım; 385. Kabaca en az 60 bin sayfa demektir, W. Washabaugh'un 240 sayfa olan kitabı yazmak için yaptığı okuma.
Sadece Flamenko müziğinin tarihini, bugününü, geleceğini konu alan bir TV belgeseli 45'er dakikalık süreli olarak 99 dizi halinde ve son bölümü bir saat süren toplam 100 program formatıyla 1972-1973 yıllarında İspanya'da gösterime sunulmuş. Katılımcılar Flamenko şarkıcıları, dansçıları, hayranları, yazarlar, araştırmacılardan oluşturulmuş; iki yıl boyunca tartışmışlar, önerilerde-eleştirilerde bulunmuşlar, şarkı ve dans örneklerini icra ederek tezlerini savunmuşlar. Rito y Geografia del Cante adlı bu TV dizisinin, Flamenko'nun gelişimine, kuşakların bilgilenmesine ve bir Flamenko hafızasının oluşmasına ne kadar katkı yaptığını tahmin etmek zor değil. Ayrıca bir define değerindeki bu görsel dokümantasyon kuşaklar boyunca dönüp dönüp başvurulacak paha biçilmez bir kaynak. İspanyol olmamama rağmen T24 için bu yazıyı hazırlarken yazılı ve görsel başka kaynakların dışında bir de bu diziden çok yararlandım.
Camaron De La IslaFlamenko'da yüzyılı aşkın bir süredir, iki görüş tartışıyor ve taraflar birbirlerini asla ikna edemiyor. Çünkü taraflar, İspanyol'ların bilinen coşkusuyla kendi haklılıklarını öyle ateşli bir tutumla savunuyorlar ki bu tartışma herhalde en az yüzyıl daha sürecek gibi görünüyor. Ben bu yazı kapsamında o kadim tartışmanın derinliklerine inmeyeceğim, çünkü en az bir yıl ve her gün T24'e yazmam demek olur. Ben yazarım da 365 gün Flamenko okunur mu, işte o kuşkulu.
İki farklı görüş şunlardan müteşekkil:
İlki, Flamenko'nun Endülüs müziği ve kökenlerinin Endülüs kültüründe olduğunu söylüyor.
İkincisi, Flamenko'nun safkan Çingene müziği olduğu ve Çingene kültürüne ait olduğu iddiasında.
Bu tartışmaya İspanyol entelektüelleri, yazarlar, sanatçılar, Flamenko hayranları ve sanatçıları her dönem hararetle iştirak edegelmişler.
Endülüslülük görüşünün en ünlü savunucuları arasında büyük İspanyol şairi F. Garcia Lorca ve Savaşın Gölgesinde filmiyle ilgili yazdığım yazıda, adını filmde de öyle olduğu için sıkça andığım, yazar, düşünür, şair, bilim insanı Miguel Unamuno ilk akla gelen isimler. Lorca, sadece taraf olarak kalmamış Flamenko ile çok yakından ilgilenmiş, festival düzenlenmesine katılmış, tartışmalara sürekli görüş bildirerek iştirak etmiş bir Flamenko severdir. Lorca'nın Flamenko'ya yürekten bağlılığı ve sevgisi kadirşinas Flamenko kültürünce karşılıksız bırakılmadı, bir alt tür olarak biçimlendirildi, aşağıda bilgisini veriyorum:
Lorqueña Lorqueña, Federico García Lorca'nın şiirlerine dayanan bazı eski halk şarkılarından yapılmış bir "aflamencado" dur. Şair, çingeneler ve flamenko sözlerini içeren bu halk şarkılarını kendisi topladı ve eski popüler şarkılar koleksiyonunda bir araya getirdi. Bu geleneksel şarkılar arasında Lorca'nın 1931'de ünlü şarkıcı "La Argentinita" ya piyano eşliğinde kaydettiği melodiler, bulerías, jaleos ve seguidillalar da vardı. lorqueña'dan gelen Granada ve buleria tarzına dayanmaktadır. Pastora María Pavón Cruz olarak bilinen "La Nina de los Peines" Seville'den çok ünlü bir cantaora flamenca (Kadın Flamenko sanatçısı) idi. Federico García Lorca'nın şiirlerini yeni şarkıların sözleri olarak aldı ve ona Lorqueña adını veren ilk kişiydi. |
Bir yaşam tarzının müzikal dışavurumu olan Flamenko'da en temel unsur Cante (Şarkı) işin en başında yani 1700'lerde sadece el çırpılması eşliğinde söyleniyordu. Akla hemen haklı olarak Cantor'a (şarkıcı) hep eşlik ettiği bilinen gitar (Toque) gelebilir. Gitarın Flamenko'ya dahil olması 19. yüzyılda gerçekleşti. En eski Flamenko kaydı iki usta isimden söz eder: El Planeta ve genç izleyicisi El Fillo. Daha 1842 yılında yani profesyonel Flamenko'nun şafağında Cantor'lar, üslup, tarz ve Cante repertuarlarıyla meşhur olmuşlardı.
Flamenko'nun otantik ve gelenekselliğin saflığını taşıyan iki temel biçimi vardır:
Cante Flamenko Gitano (Çingene Flamenko Şarkısı) ve Cante Flamenko Andaluz. (Endülüs Flamenko Şarkısı). Başta belirttiğim o kadim tartışma bu iki tarzdan türedi.
Cante Flamenko Gitano'nun (Çingene şarkısının) yalnızca türün orijinal şarkılarından oluştuğunu vurgulamak lazımdır. 15. yüzyılda göç eden çingeneler tarafından geliştirilen müzik formları ve bunların fazla gelişmesinin örnekleri tona, solea (flamenko müziğinin en temel formu), siguiriya (flamenkoda trajik ve hüzünlü bir form), tango ve buleria (hızlı flamenko ritmi) olabilir.
Cante Flamenko Andaluz (Endüsülüs şarkısı) 19. yüzyılın ortalarında yayılmaya başlayan bir üsluptur. Çingene flamenkosunun net bir etkisini sergileyen farklı Endülüs folklorik ve müzikal şarkı formlarının birleşimidir. Bunun örnekleri, fandango ve alegria (sevinç) gibi birçok varyasyonu olabilir. İspanya'nın müziğinden esinlenen ve etkilenen Güney Amerika şarkıları da Cante Flamenko Andaluzun zenginleşmesine büyük katkı yaptı.
Cantes Folkoricos Aflamencados, saf gelenekçiler tarafından gerçek flamenko tarzı olarak görülmemektedir. Bunlar Endülüs'ten, diğer İspanyol eyaletlerinden ve Güney Amerika'dan gelen halk şarkıları ve danslarıdır ve flamenko formlarından çok az etkilenmiştir. Bunun örnekleri sevillanas, farruca, garotin ve Cuban rumba'dır. Gerçek flamenko olarak kabul edilmeyen diğer İspanyol gyspy halk müziği türleri (örneğin, Arap kültüründen büyük ölçüde etkilenenler) da bu üçüncü kategoriye girer.
Genel olarak, bugünün flamenko şarkısı iki kategoriden birine ayrılabilir: Jondo ve Chico .
Jondo, orijinal flamenko şarkısıdır. Jondo kelimesi kelimenin tam anlamıyla "derin ve derin" anlamına gelir ve genellikle trajik temaları ifade eden bir şarkı söyleme tarzına atıfta bulunur. Soleares ve siguiriyas bu kategoriye girer.
Chico, şen hafif ve genellikle mizahi olmanın daha mutlu ve daha şenlikli tarzıdır.
El Cante Flamenko, temel flamenko şarkısı, asırlardır baskı altına alınmış bir halktan gelen bir şikayet feryadı olan duygu ifadesidir. Pek çok flamenko şarkısının sabit bir ritmik kalıbı yoktur. Flamenko dansı ve gitar eşliğinde daha anlık bir çekiciliğe sahip olma eğilimindedir. En eski flamenko şarkısı, bunaltıcı konulara odaklandı: hastalık, çocuk kaybı, hapishane ve ölüm... Bu tür deneyimleri anlatmaya ve dinleyicide bunları uyandırmaya çalışan şarkıcının sesiyle. Modern zamanlarda, bu hem dansçı hem de gitarist için ruh halini belirlemede çok önemlidir. Ricardo Molima'ya göre, Misterios del Arte Flamenco kitabında detaylandırıldığı üzere, "Flamenko, yoksulluk ve cehalet içinde batmış bir insanın ilkel biçimindeki ilk çığlığıdır." Bu nedenle, orijinal flamenko şarkısı bir tür kendi kendine terapi olarak da tanımlanabilir.
Flamenko şarkı söylenmesinin evriminde ortaya çıkan en güçlü etkilerin aşağıdaki kültürlerden izlenebileceği genel olarak kabul edilmektedir:
Hindistan'ın Pencap şarkısı Farsça Zyriab şarkısı İslam İmparatorluğu'nun Klasik Endülüs Orkestraları Yahudi Sinagogu tezahüratları Zarchyas ve Zambra Arapça Zayal (Fandago'nun temeli) gibi Mozarabik formlar Endülüs bölgesel halkı Yeni Dünya Karayiplerinin köle nüfusu aracılığıyla Batı Afrika etkilerini oluşturur. Merkez ve Güney Amerika kolonileri (Rumba, Garotin, Guajiras ve Columbianas dahil) Flamenkonun ilk ortaya çıktığı İspanya'da, sanat formunun ana odağı olmaya devam ediyor.
Aşağıda Flamenko'nun en önemli ve tarihi isimleri yer alıyor. Resimleri orijinal kaynaktan aldım, alt yazılarda düzeltme ve eklemeleri kendim yaptım; elbette kaynakları kontrol edip bir yanlışa düşmemek için gerekli özen ve titizliği göstererek.
Yazımın bir sonraki bölümünde Flamenko bahsine devam edip, Çingeneler ve Flamenko mevzusuna gireceğim.
Antonio Fernandez a / k / a El Planeta (Yaklaşık 1770 - Yaklaşık 1850) Bu flamenko şarkıcısı hakkında çok az şey biliniyor... Muhtemelen sanatın ilk ünlü sanatçısı, adı bile doğrulanamıyor. El Planeta'nın on sekizinci yüzyılın son üçte birlik döneminde İspanyol Cadiz kasabasında doğduğuna inanılıyor, muhtemelen İspanya'nın Sevilla kentinde, Ondokuzuncu yüzyılın ortalarına doğru ölüyor. Çingene topluluğunun bir tür patriği gibi görünüyor ve genellikle "Kardeşlik Kontu ve Prensi" olarak anılıyor. 1831'e gelindiğinde, o zaten "harika tarzı kıdemli bir şarkıcı" olarak tanımlanıyordu. Zamanında çok popüler olan ve güzel kıyafetler giymeyi seven bir lider olan El Planeta'nın aslında bir çingene demircisi olması muhtemeldir. Gitarda kendisine eşlik ettiğine dair çok az şüphe var gibi görünüyor.ancak sık sık hiçbir müzik eşliğinde şarkı söylemedi. El Planeta'nın siguiriya'sı, flamenko tarihinde bilinen en eskisidir. |
Francisco Ortega Vargas a / k / a El Fillo (Yaklaşık 1820-Yaklaşık 1878) [ Not : Yukarıdaki resmin sağda El Fillo ve solda El Planeta'ya ait olduğuna inanılıyor] İspanyol köyü Puerto Real'de doğdu. Ondokuzuncu Yüzyılın ikinci on yılında El Fillo, El Planeta'nın seçilmiş öğrencisiydi. Birlikte, erken flamenkonun ana figürleriydi. Fillo'nun sesinin kısık ve sert olduğu söyleniyordu... Bu türden bir sesi tanımlamak için sanatta kalan vebu şarkıcının takma adından alınan afilla olarak bilinen özellikler. El Filloo dönemindeki icraları ile "babas" olarak anıldı."El Fillo'nun ölüm tarihi doğrulanamıyor, ancak 1878'de, büyük olasılıkla İspanya'nın Sevilla kentinde öldüğüne inanılıyor. |
Silverio Franconetti Aguilar a / k / a Silverio Franconetti (1829-1889) İspanya'nın Sevilla kentinde doğan Silverio Franconetti, flamenkonun Altın Çağı efsanesi olarak kabul ediliyor. Flamenko tarihi üzerindeki etkisi muazzamdı ve tartışmasız ondokuzuncu yüzyılın en iyi çingene olmayan şarkıcısıydı. Çocukluğunu İspanyol kasabası Moron de la Frontera'da geçirdi ve ailenin terzilik işine girmesi bekleniyordu, ancak her fırsatta yakındaki demirci tesisindeki çingeneleri ziyaret etmek ve şarkılarını dinlemek için kaçacaktı. Çingene müziğine olan yeteneğini teşvik eden El Fillo ile büyük olasılıkla orada tanıştı. Franconetti daha sonra Arjantin ve Uruguay'da birkaç yıl geçirdi, burada boğa güreşi arenasında pikador olarak çalıştı ve Uruguay Cumhuriyeti Ordusunda subay olarak görev yaptı. İspanya'ya döndükten sonra kafelerde kantantları yönetti ve sadece en iyi oyuncuları işe aldı. Franconetti, her şeyi kesinlikle iyi söyleyen tek flamenko şarkıcısı olarak bilinir. |
Francisco Antonio Enrique Jimenez Fernandez ve Enrique El Mellizo (1848-1906) İspanya'nın Cadiz kasabasında bir çingene ailenin çocuğu olarak doğan Enrique El Mellizo, kumarbazdı. Bir boğa güreşi grubundaydı ve başarılı bir flamenko şarkıcısı olarak nam saldı. Cadiz çevresini nadiren terk etmesine rağmen, performanslarıyla İspanya'nın Endülüs bölgesinin tamamında tanınmıştı. Depresif ve yalnız bir adam olan El Mellizo, birçok kişi tarafından garip bir karakter olarak kabul edildi. Sesinin güzelliği Beethoven ve Chopin'in klasik besteleri ile karşılaştırıldı ve Cadiz'in müzikal altyapıları neredeyse kendi kişisel eseriydi. Yine bir başka büyük flamenko şarkıcı hanedanından gelen Ignacia Espeleta y Ortega ile evliydi. El Millizo'nun üç çocuğunun her biri de flamenko sanatçıları olarak anıldı. |
Antonio Chacon (1869-1929) İspanya'nın Jerez de la Frontera kasabasında doğan Antonio Chacon, tüm zamanların en büyük şarkıcılarından biri olarak kabul edilir ve kesinlikle çingene olmayan en büyük flamenko sanatçısıdır. Silverio Franconetti'nin öğrencisi olan Chacon, sadece bir çocukken şarkı söylemeye başladı ve daha sonra hayatını kazanmak için Endülüs bölgesini gezdi. Şarkı söyleme tarzı, sesin tatlılığına ve vokal virtüözlüğüne çok fazla vurgu yapan yüksek bir falsetto (tiz perdelerde en yükseğe çıkarak şarkının söylenme tekniği) idi. Bir grup takipçiye ilham verdi ve opera flamenko dönemini karakterize eden kişisel fandangolar (gitar, kastanyet ve el çırpma eşliğinde söylenen şarkı ya da dans) için moda yarattı. Chacon'un şarkı söyleme tarzı, çingene tarzı canlanmasıyla popülerliğini kaybetti. Ancak bazı modern flamenko şarkıcıları (örneğin Enrique Morente) bu iyi şarkıcının mirasını yansıtıyor. Çoğunlukla "Şarkıların Papası" olarak anılan Chacon, elli yaşında İspanya'nın başkenti Madrid'de öldü. |
Manuel Soto Loreto a / k / a Manuel Torre (1878-1933) İspanya'nın Jerez de la Frontera kasabasında doğan Manuel Torre, okuma yazma bilmeyen bir çingeneydi... Genellikle "kanındaki en büyük kültüre sahip" olarak anılan bir adamdı. "Enrique el Millizo'dan (Torre'nin gençliğinde çok zaman geçirdiği) büyük ölçüde etkilenen Torre'nin tüm profesyonel hayatı, genç yaşta tanıştığı ve evlendiği cafes cantantes'te performans sergilemek için işe alınan İspanya'nın Sevilla kentinde geçti. Antonia Torres Vargas la Gamba, güzel bir dansçıydı. En çok duende (etkileme gücü çok yüksek ruha) sahip olan birçok kişi tarafından saygı gösterildi. Flamenko tarihinde, Torre'nin şarkıları karanlık ve ıstırap doluydu. Sunumunun güçlü olduğu ve dinleyicilerinden gelen ezici duygusal tepkilere ilham verecek yoğun bir yetenek olduğu söyleniyor. Torre bugün bile modern flamenko şarkıcılarını etkilemeye devam ediyor. |
Pastora Maria Pavon Cruz a / k / a La Nina De Los Peines (1890-1969) İspanya'nın Sevilla kentinde doğan La Nina De Los Peines, erken dönem flamenkonun en önemli ve yaratıcı kadın şarkıcısı. Tüm zamanların en büyük kadın flamenko sanatçısı. İspanya'nın başkenti Madrid'deki Cafe de la Marina'da sık sık çaldığı bir şarkının sözlerinden aldığı lakabını erken yaşta benimsedi. Flamenko tarihinin en eksiksiz şarkıcılarından biri olan La Nina, konu tango olduğunda eşsizdi. Derin olduğu biliniyordu. Kadınların geleneksel olarak bu tarzda performans göstermediği ve döneminin kadın şarkıcıları arasında tek başına durma ayrıcalığıyla anıldığı bir dönemde sık sık siguiriyas ( Flamenkonun derin, umutsuzluk işleyen şarkı biçimidir, Çingene halkının acıları dile getirilir )söylemesi istenmiştir. 1996'da (ölümünden üç yıl önce), Endülüs Bölgesel Hükümeti Kültür Konseyi, La Nina'nın sesini Kültürel İlgi Varlığı olarak ilan etti ve kayıtlarının kataloğu oldukça önem kazanmış durumda. |
Manuel Ortega Juarez a / k / a Manolo Caracol (1909-1973) İspanya'nın Sevilla şehrinde doğan Manolo Caracol, flamenko ve boğa güreşi forumlarında bugün bile efsanevi olarak kalan muhteşem bir çingene hanedanının son dahisiydi. Atalarından kalma soyunun hem El Planeta hem de El Fillo'yu içermesi muhtemeldir. 1922'de, on üç yaşındayken, Caracol, Granada'daki prestijli Cante Jondo (Derin şarkı) Yarışması'nı kazandı ve hemen özel festivaller için işe alındı. Ancak İspanya İç Savaşı sırasında fiestalar ortadan kayboldu ve hayatta kalmanın bir yolu olarak esas olarak tiyatroda çalıştı. Böylece flamenkonun sahnelenen versiyonu doğdu. Caracol, repertuarıyla kişisel ve benzersiz bir dokunuşla düzensiz de olsa olağanüstü bir şarkıcıydı. Dinleyicilerinde ezici tutku uyandırdığı söyleniyordu. Sık sık kimseyi kopyalamadığını belirterek kendi kişisel tarzını vurgulamayı severdi. Püristlerin çoğu eleştirisine göre, Caracol sık sık bir piyano veya hatta tam bir orkestra eşliğinde şarkı söyledi. Kendi zamanında yenilikçi idi. İspanya'nın başkenti Madrid'de elli dört yaşında öldü. |
Enrique Morente Cotelo a / k / a Enrique El Granaino (1942-) İspanya, Granda'da çingene olmayan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Enrique Morente'nin yaratıcı yeteneği, flamenko ifade biçimleriyle deneyseldir. Çocukken, memleketinin katedralinde bir sunak çocuğuydu. Flamenko piyasasını önce Granada'da ve ardından Madrid'de öğrendi ve kayıt kariyerine 1967'de başladı. Eleştirmenler tarafından çok övülse de, Morente rekor satışları açısından en popüler flamenko sanatçısı olmaktan uzak kaldı. Sürekli olarak sanatın yeni tarzlarını araştırıyor ve geleneksel olanın yanı sıra flamenko ve rock karışımı ve hatta klasik yorumlamalar yapıyor. Cameron De La Isla'nın ölümüyle, Morente tartışmasız modern çağın en etkili tek flamenko şarkıcısı oldu ve Yirmi Birinci Yüzyılın repertuarı, bazen "Yeni Flamenko" olarak da anılır. Morente'nin kayıtları arasında efsanevi şarkıcı Antonio Chacon ve gitar ustası Sabicas ile parçalar yer alıyor. Morente'nin kızı Estrella Morenta, yeni flamenko şarkıcılarının en iyileri arasında sayılıyor. |
Jose Monje Cruz a / k / a Camaron de la Isla (1950-1992) Bir çingene demirci / sepetçinin oğlu ve sekiz çocuğun ikincisi olan Camaron De La Isla, San Fernando'da (Cadiz, İspanya) doğdu. Sarı saçlarından dolayı "Camaron" adını aldı ve sekiz yaşında halk arasında şarkı söylemeye başladı. İlk albümünü 1969'da gitarda Paco De Lucia eşliğinde yaptı. "Flamenko'nun yaşayan efsanesi" olarak bilinen, sosyal bir fenomendi. Binlerce kişi sahne aldığı oditoryumlara akın ederdi. Gençleri türe çekmek için bir çabayla, karizmatik Camaron, geleneksel bir şarkıcı olarak başlamasına ve sanatı başarılı daha yaşlı sanatçılardan öğrenmesine rağmen, flamenko geleneğinin kalıbını bazı yönlerden kırdı. Duendelere inandığı söylendi. Camaron'un kariyeri kısaydı. Sadece yirmi yıl kadar ama bir devrim yarattı ve yoldaşı Paco De Lucia ile birlikte flamenkoyu yeni bir yola sokarak sanatı tüm izleyicilere ulaştırdı. Camaron albümleri daha önce hiç flamenko şarkıcısı albümlerinde kullanılmamış yeni enstrümanlar içeriyordu. Davulllar, flüt, zither (bir tür kanun), moog ve diğer klavyeler. Camaron'ın son konseri 25 Ocak 1992'de İspanya'nın başkenti Madrid'de yapıldı. Kırk bir yaşında zamansız ölümü aynı yıl (2 Temmuz'da) İspanya'nın Barselona kentinde gerçekleşti. |
Yukarıdakiler dahil daha birçok ünlü ve çok etkili flamenko şarkıcısı var elbette: Bu insanlar Rock yıldızları gibi servet ve sefahat içinde yaşamadılar. Mütevazi, tüketim normları oldukça düşük, birkaç şişe rom ve birkaç paket sigara içtikten sonra sanatlarını önce kendi çevrelerine sundular. Çektikleri yoksulluk ve sefalet ise seslerine ve tarzlarına yansıdı. Flamenko tarihinin en orijinal ve güçlü temsilcilerinden biri olarak anılan El Chocolate, parklarda yatar, Flamenko dinlemek isteyen varlıklı kimselere Cante'lerini söyler ve karşılığında aldığı bahşişle hayatını idame ettirirdi.
NOT: Adını verdiğim Flamenko kitabından ve yabancı kaynaklardan yararlanarak, alıntılar yapmak yegane yöntem oldu. Esasen yabancı kaynaklarda da, kullanılan kavram ve terimler, Flamenko'ya ait oldukları için hep aynı yazı okunuyormuş hissi uyandırıyor. Ancak biyografilerde dil ve bilgiler değişiklik gösteriyor. Flamenko hakkındaki temel bilgiler her kaynakta hemen hemen aynı. Ancak Ayrıntı Yayınları bu çok değerli kitabı yayınlayarak bir meteor çukurunu doldurmuş gibi oldu. Çünkü kitap içeriğiyle, düzeyiyle ve yazarın yaklaşımıyla her Flamenko meraklısının mutlaka okuması gereken bir eser.
