Batı dünyasında bir popülizm rüzgârı esiyor. Hemen her ülkede popülist partiler ya da liderler siyaset sahnesinin en önde gelen aktörleri. İngiltere’deki Brexit oylamasından sonra ABD’de Trump’ın tahminleri alt üst eden başarısı, İtalya’da Başbakan Renzi’nin istifasına yol açan referandum popülizm olgusu üzerinde dikkatlerin toplanmasına yol açtı. Şimdi gözler Fransa’daki başkanlık seçimlerine çevrildi.
Halk dilinde popülizm, siyasetçilerin halkın duygularını harekete geçirerek popüler olmak ve halk desteğini sağlamak için izledikleri strateji anlamında kullanılıyor. Bu yolu seçen partilerin ve liderlerin bazı ortak özelliklere sahipler.
Bütün popülist hareketlerin evrensel değerlere sırt çeviren, dış dünyayı bir tehdit olarak gören, içe dönük bir milliyetçi yanı var. Hepsi mevcut elitlere, kurulu düzene karşı. Bütün popülist hareketler ihmal edilmiş, unutulmuş, dışlanmış, kitleler adına konuşuyorlar. Ama onların çıkarlarını koruyup korumadıkları ayrı bir konu. Carl Schmitt’in dost-düşman ayrımı bütün popülist hareketler için geçerli. Siyaseti dost-düşman ekseninde görüyorlar. Bütün popülist hareketler halkı sadece kendilerinin temsil ettiğini ileri sürüyorlar. Kendilerine oy vermeyenleri ise dışlıyorlar. Onları “halk” olarak görmüyorlar. Bu özellikleri, popülist hareketlere, çoğunluğu reddeden çoğunlukçu, bir nitelik kazandırıyor. Bu niteliği ile popülizm, toplumlarda kutuplaşmaya yol açıyor.
Günümüzde Batı’daki popülist hareketler, 1989’dan sonra kurulan liberal demokratik düzene karşı bir protesto. Bu protestonun altında, kitlelerin mevcut düzenden yaşam düzeylerini iyileştirecek bir pay alamamaları, eşitsizlikler, mevcut düzenin kendilerini dışladığı inancı yatıyor. Trump’ın seçilmesindeki en büyük neden, kendi özelliklerinden çok Hillary Clinton’ın mevcut düzenin temsilcisi, Trump’ın ise düzene karşı olduğu algısı. Bütün popülist hareketlerin tetikleyicisi ise, göç ve yabancı düşmanlığı.
Türkiye’de AKP iktidarı döneminde popülizmin tüm özelliklerini görmek olanağı var. Hamasi bir milliyetçilik, dost-düşman eksenindeki siyaset, çoğulculuk yerine çoğunlukçuluk, toplumu kutuplaştırma, dış düşmanlar yaratma, aydınları değersizleştirme AKP iktidarının belirgin nitelikleri.
Popülizm faşizm değil. Ancak faşizme giden bir yol olabilir. Popülizm hangi noktada faşizme dönüşür? Popülizmden faşizme geçişin en önemli kırılma noktası, demokrasinin kurumlarının çökmesi ve iktidarın tek bir elde toplanması. Demokratik kurumların yerleşmediği, demokrasi kültürünün zayıf olduğu ülkelerde popülizmden faşizme geçişin daha kolay olduğu bir gerçek.
Güçler ayrılığının sona ermesi, bağımsız yargı, özgür basın gibi yürütmeyi denetleyen kurumların ortadan kalkması, yasamanın önemini yitirmesiyle popülist lider ortada tek güç merkezi olarak kalıyor. Popülist söylemleri kullanan liderin arkasında bir kitlesel destek meydana geliyor. Zaman içerisinde liderin “üstün insan “ niteliklerine sahip olduğu inancı yerleşiyor. Bu inançla birlikte lidere karşı bir aidiyet bağı oluşuyor. İnsanlar kaderlerini lidere teslim ediyor. Bu da lidere, kitleleri iç ve dış düşmanlara karşı harekete geçirme olanağını veriyor. Şiddete başvurulması, halkın korku ile sindirilmesi, bu amaçla lidere ve partiye bağlı bir polis gücü yaratılması, bunun yanında bir paramiliter gücün kurulması faşizmin ayrılmaz unsurları.
Faşizmi 1930’ların Avrupası’ndaki koşullarda ortaya çıkan ve aynı koşullar bulunmadığı için, günümüzde yinelenemez bir olgu olduğunu düşünmek yanıltıcı. Günümüzdeki koşulların değişik olması, bu koşullara uygun yeni faşizm türlerinin ya da faşizan unsurları içeren yeni otoriter totaliter rejimlerin ortaya çıkmasını engellemiyor.
İki savaş arasındaki Avrupa’da, demokrasi ile yönetilen devletlerin sayısı azdı. Yönetim biçimi olarak demokrasi seçeneklerden sadece birisiydi. Başka seçenekler de demokrasi kadar geçerliydi. Oysa günümüzde demokrasi iktidarların tek meşruiyet kaynağı. Halka sunulacak başka seçenek yok. O nedenle her iktidar, ülkedeki rejim demokrasiyle yakından uzaktan ilgili olmasa bile, bir “demokrasi” görüntüsü vermek istiyor. Bu durumun sonucu, iki dünya savaşı arasındaki rejimlerden farklı olarak günümüzde, demokrasinin bazı biçimsel özelliklerini saklı tutan, örneğin, seçimlerin yapıldığı, bir yasama meclisinin işlevsiz de olsa açık bulunduğu, siyasal partilerin baskı altında da olsa faaliyet gösterdiği, otoriter, totaliter rejimleri görüyoruz.
Türkiye’de de bağımsız bir yargının, özgür bir basının bulunmadığını, temel hak ve özgürlüklerin kitlesel olarak çiğnendiğini, güçler ayrılığının olmadığını, tüm gücün tek elde toplandığını, böyle bir ülkede demokrasiden söz edilemeyeceğini herkes gibi iktidardakiler de biliyor. Ama yine de iktidarın temsilcileri ısrarla demokrasiden söz etmek zorunluluğunu duyuyorlar. Söz ettikçe de, “demokrasi” sözcüğü anlamını yitiriyor. Kavramın içi boşalıyor.
Türkiye, her krizden sonra demokrasiden biraz daha uzaklaşıyor, otoriterlik, baskı artıyor, popülizmden faşizme geçiş hızlanıyor. Başarısız darbe girişiminden sonra hukukun askıya alındığı,keyfiliğin egemen olduğu OHAL dönemi başladı. Son Beşiktaş patlamasından sonra “seferberlik” dönemi açıldı. Bu sürecin taçlandırılacağı zirve, gerçekleşirse, “ başkanlık” dönemi olacak.
Alınan ölçüsüz, hukukla bağdaşmayan önlemlere gerekçe olarak, terörle mücadele gösteriliyor. Terörle mücadele devletlerin görevi. Ancak demokrasilerde, terörle mücadele hukuk devletinin sınırları içinde yürütülmek zorunda. O nedenle demokrasilere devlet,bir eli arkada bağlı olarak terörle mücadele eder. Aldığı önlemlerin hukuk devleti sınırları içinde kalmasına, orantılı olmasına özen gösterir. Demokrasilerde devlet şiddet, intikam,tahakküm peşinde koşmaz. Barış peşinde koşar. Barışı sağlamanın yollarını arar.
Bugün Türkiye’de siyaset savaş ekseninde yapılıyor. Savaş aynı zamanda faşizmi getiriyor. Bu Türk usulu faşizm sarmalından çıkmak için barış, demokrasi, ölümlerin durmasını isteyen herkesin “Dur. Yeter artık. Barış istiyoruz” diyebilmesi gerekiyor.
