Türkiye'de bir süredir regl ürünlerindeki KDV'nin düşürülmesi veya kaldırılması yönünde çağrılar yapılmakta, kanun teklifleri sunulmakta. KDV indirimine ilişkin Hazine ve Maliye Bakanlığının bir çalışması olduğuna ilişkin haberler yapılsa da[1] kamuoyundaki beklenti şu ana kadar somut bir karşılık bulmuş değil. Toplumsal muhalefetin bu güçlü sesine katkı vermek için bu sorunu iki ayrı yazıda ele alacağım. Öncelikle dünyadaki mevcut duruma ilişkin bilgiler vermek ve sonrasında bir toplumsal talebin olağan sürecini Almanya örneğinde göstermek istiyorum. İkinci yazıda ise Türkiye'deki durumu açıklayarak, mevcut talepleri ve durumu hukuki açıdan tartışacağım.
Regl ürünlerindeki vergilendirmeler birkaç yıldır ABD'den Hindistan'a tüm dünya kamuoyunu meşgul etmekte. Hükümetler de –uluslararası kamuoyunda "pink tax" veya "tampon tax"[2] gibi tabirler kullanılarak– yapılan eleştiri ve baskıların ittiği yöne doğru adımlar atmakta.
Bu hususla ilgili dünyadaki son gelişme ABD'nin Michigan eyaletinde yaşandı ve regl (menstrüasyon) ürünlerindeki yüzde 6'lık vergiyi tamamen kaldıran kanun[3] 3 Şubat 2022 tarihinde yürürlüğe girdi.[4] 2016-2020 yılları arasında 23 ABD eyaleti "tampon vergisini" tamamen kaldırdı.[5] Bunda oluşan kamuoyunun ve 2017 yılında açılan 65 binin üzerinde kişinin katıldığı çevrimiçi imza kampanyasının ("No Tax On Tampons: Stop Taxing Our Periods! Period.") etkisi oldu.[6] California eyaletinde ise 2022'nin yeni öğretim yılından başlanarak devlet lise ve üniversitelerinde regl ürünleri öğrencilere bedava dağıtılacak.[7]
Benzer şekilde Avrupa Birliğinde 2007 yılında "tampon vergisinin" indirilmesinin önü açıldı. Avrupa Parlamentosu Kasım 2018'de ise verginin tamamen kaldırılması ve özellikle okullar, üniversiteler, evsiz ve düşük gelirli kadınların bulunduğu bölgelerde regl ürünlerinin ücretsiz olarak sunulması yönünde çağrıda bulundu.[8] Bunlar hukuken bağlayıcı olmasa da üye devletler bakımından siyasi bir zorunluluk teşkil ediyor. Hâlihazırda Batı ve Güney'deki Avrupa Birliği ülkelerinin çoğunda indirimli KDV uygulanırken İrlanda'da KDV tamamen kaldırılmış durumda.[9] Fransa, İspanya, Portekiz ve Hollanda'da ise KDV'nin sıfırlanması gündemde.[10] Fransa'da öğrencilere ücretsiz regl ürünleri dağıtılması uygulaması geçtiğimiz sene itibarıyla başladı.[11] Kuzey ve Doğu Avrupa ülkelerinin ise bu gelişmeleri takip etmekte yavaş kaldığı görülüyor.[12]
Brexit sonucu Avrupa Birliğinden çıkmış bulunan İngiltere ve İskoçya'da ise KDV kaldırılmış durumda. Özellikle bedava regl ürünü dağıtımını yasal güvenceye kavuşturan ve yaygınlaştıran İskoçya (Kasım 2020) bu alanda örnek teşkil eden bir politika yürütmekte.[13]
Bu yönelimin batı dünyası ile sınırlı olmadığı İran'da yüzde 9'luk indirimli KDV oranının uygulandığı; Malezya[14], Nikaragua, Mauritius, Avustralya gibi birçok ülkede regl ürünlerindeki KDV'nin kaldırılmış olduğu biliniyor.[15] Ancak bu konuda önde gelen ülke büyük farkla Kenya. Regl ürünlerine erişimin ülke genelinde büyük bir problem teşkil etmesi sebebiyle Kenya, 2004 yılında tampon vergisini kaldırma kararı aldı. 2011 yılında ise ücretsiz regl ürünü dağıtımına başladı.[16] Vergi kaldırmaya yönelik dünyadaki ikinci karar 2015 yılında Kanada tarafından alındı. Kenya ve Kanada ile birlikte Uganda, Zambiya, Yeni Zelanda, Güney Kore (Seul) gibi az sayıda ülkede ücretsiz regl ürünü dağıtıldığı biliniyor.[17]
Aslında Almanya'da atılan adım gerek zamansal gerek içeriksel olarak verilebilecek en iyi örnek değil. Zira yukarıda anıldığı üzere Avrupa Parlamentosunun vergi düşürme çağrısı 2007, vergi kaldırma çağrısı 2018 tarihliyken Almanya ancak 2019 yılında regl ürünlerini "düşük KDV alınan ürünler" listesine eklemiştir. Düzenlemenin bu kadar gecikmesi, kamuoyunun oluşmasının gecikmesiyle paralel. Yukarıda adı geçen ülkelere dair araştırma yapıldığında görülüyor ki düzenlemeler çoğunlukla ülke genelinde yürütülen imza kampanyaları ve protestoları takiben yapılmış. Devletler bu düzenlemeleri halkına kendiliğinden bahşetmemiş. Almanya örneği özellikle kamuoyunun oluşması ve sonrasındaki süreç bakımından dikkat çekiyor.
Alman parlamenter demokrasisinde federal meclis (Bundestag) bünyesinde faal durumda bir elektronik dilekçe sistemi bulunuyor.[18] Türkiye'de "change.org" pratiğinden alışık olunana çok benzer bir sistem, Alman parlamenter demokrasisine entegre, doğrudan demokrasiye göz kırpan bir unsur olarak işlev görmekte. Öyle ki vatandaşlar federal meclisin sitesinden imzaya açık ve resmi e-dilekçeler oluşturabiliyor. İnsan onuru, anayasa ve ahlaka[19] aykırılık oluşturmama gibi beynelmilel koşulları karşılayan e-dilekçeler parlamentonun internet sitesinden erişime ve imzaya açılıyor.[20] Bunlar aynı zamanda "halkın nabzını tutan bir sismograf" işlevi gören[21] dilekçe komisyonunda değerlendirmeye alınıyor. Dolayısıyla özellikle imza sayısı yüksek dilekçeler yoluyla sorumlu siyaset kurumuna doğrudan talepte bulunulmuş ve baskı uygulanmış oluyor.
İşte regl ürünlerine ilişkin sürecin sonuç vereceği de bu yolun işletilmesiyle anlaşıldı. Şubat 2019'da oluşturulup Mayıs 2019'da imzaya açılan ve yüzde 19 olan vergi oranının yüzde 7'ye indirilmesinin talep edildiği dilekçe[22] basında ve sosyal medyada hatırı sayılır bir yankı buldu.[23] Dilekçede her kadının ortalama 40 sene boyunca her ayın 3 ila 5 günü regl olduğu, bunun bir lüks olmadığı ve böyleymiş gibi vergilendirilemeyeceği vurgulandı. "Tampon vergisini" kaldıran Kanada, Kolombiya, Hindistan ve bedava regl ürünleri dağıtma kararı alan İskoçya gibi ülkeler örnek gösterilerek bu açık cinsiyetçi ve ayrımcı uygulamanın sonlandırılması talep edildi.
Yürütülen kampanya ciddi bir kamuoyu topladı ve sıkça "kırmızı devrim" (rote Revolution) olarak anıldı. Dilekçe, "Başka derdimiz mi kalmadı?" merkezli çatlak seslere karşın[24] 4 haftalık imza süresinde toplanan 82 binden fazla imza ile şimdiye kadar en fazla imza toplamış 11. e-dilekçe konumunda.[25] Ayrıca ilgili vergi indiriminin yapılması için birçok sokak protestosu da düzenlendi.[26] Yine change.org'da oluşturalan benzer içerikli kampanyaya da 190 bin kişi katıldı.[27]
E-dilekçenin komisyon tarafından değerlendirilmek üzere finans bakanlığına gönderilmesi ve meclis tarafından da desteklenmesi ile kanun teklifi oluşturuldu. Temel ihtiyaçlardan düşük KDV alınmasına dair istisnanın regl ürünleri için de geçerli olduğu kabul edilmesi teklif edildi. Teklifin Haziran 2020'de kabul edilmesiyle bu ürünler için KDV –tam da dilekçede talep edilmiş olduğu gibi– standart oran olan yüzde 19'dan istisnai oran olan yüzde 7'ye düşürülmüş oldu.
Belirtmek gerekir ki Almanya'daki kadın hareketinin bu konuda söyleyecek sözü bitmiş değil. Özellikle ikincil bir regl masrafı olarak ağrı kesicilerin konu edilmemesi bir eksiklik olarak görülüyor. Diğer yandan tek kullanımlık regl ürünlerinin doğayı kirletmeyecek ürünlerden yapılması ve aslında çok kullanımlık regl kaplarının (İng.: menstrual cup) teşvik edilmesi gerektiği düşünceleri dikkate değer. Ancak ilk aşamada verginin tamamen kaldırılması ve regl ürünlerinin ücretsiz dağıtılmasına yönelik çağrılar sürdürülüyor.[28] Önümüzdeki dönemde Almanya'da bu türden adımlar atılması şaşırtıcı olmayacaktır. Zira kurulan yeni hükümetin koalisyon sözleşmesinde kadın erkek eşitliğinin sağlanması ve kadınların haklarının korunması açık bir hedef olarak belirlenmiş durumda. Nitekim hükümetin ilk icraatlarından birinin ceza kanunundaki "kürtaja ilişkin reklam yasağı" maddesinin[29] kaldırılmasına yönelik olması bu konudaki kararlılığını gösteriyor.
Görüldüğü üzere son yıllarda birçok ülkede regl ürünlerine erişimin kolaylaştırılması ve vergilendirmede adaletin sağlanmasına yönelik olumlu adımlar atıldı. Dünyada konu güncelliğini korurken zamansal olarak Kenya'nın, içeriksel olarak İskoçya'nın önderliği göze çarpıyor. Almanya ise tüm süreci demokrasi dersi niteliğinde işletmiş durumda. Böyle örnek bir pozisyonda görmek isteyeceğimiz Türkiye'deki durumu takip eden yazıda irdeleyecek, bu yazı zemininde Türkiye'deki gelişmelerin nasıl göründüğüne bakacağız.
[1] https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/son-dakika-kdv-sadelestirilmesi-nasil-yapilacak-hangi-urunlerde-vergi-sifirlanabilir-iste-yaniti-41986966
[2] Tr.: "pembe vergi" veya "tampon vergisi".
[3] https://www.michigan.gov/whitmer/0,9309,7-387-90499-571973--,00.html.
[4] https://www.independent.co.uk/life-style/tampon-tax-michigan-eliminated-cost-b2007312.html.
[5] https://www.mlive.com/public-interest/2021/10/tampon-tax-could-end-after-michigan-house-passes-bills-to-end-sales-taxes-on-feminine-hygiene-products.html.
[6] https://perma.cc/WC2E-CPQK.
[7] https://www.washingtonpost.com/nation/2021/10/10/california-menstrual-products-period-law/.
[8] https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/A-8-2018-0416_EN.html.
[9] https://de.statista.com/statistik/daten/studie/1268483/umfrage/laender-in-europa-mit-reduziertem-steuersatz-fuer-periodenprodukte. Krş. https://ec.europa.eu/taxation_customs/system/files/2021-06/vat_rates_en.pdf.
[10] https://edition.cnn.com/2019/11/08/europe/tampon-tax-germany-luxury-item-grm-intl.
[11] https://www.dw.com/en/france-free-period-products-for-students/a-56666492; Avrupa Birliği ülkelerindeki 2021 yılına ait vergilendirme durumuna ilişkin ayrıntılı bilgiler için bkz. https://ec.europa.eu/taxation_customs/system/files/2021-06/vat_rates_en.pdf.
[12] 2020 yılındaki durum için bkz. https://cdn.statcdn.com/Infographic/images/normal/18192.jpeg.
[13] https://www.parliament.scot/bills-and-laws/bills/period-products-free-provision-scotland-bill.
[14] https://www.change.org/p/malaysian-government-stop-taxing-malaysian-women-for-their-periods-period; https://www.globalcitizen.org/en/content/malaysia-lifts-tampon-tax-menstrual-hygiene/.
[15] https://www.statista.com/chart/18194/sales-tax-rate-on-feminine-hygiene-products-in-selected-countries/; https://mondointernazionale.com/en/mestruazioni-assorbenti-e-iva-nel-mondo.
[16] https://www.bbc.com/news/world-africa-40365691.
[17] https://www.globalcitizen.org/en/content/free-period-products-countries-cities-worldwide/.
[18] https://www.bundestag.de/webarchiv/Ausschuesse/ausschuesse19/a02/hinweise-532076.
[19] Ahlaka uygunluk ölçütünün sorunlu olduğunu ve dar yorumlanması gerektiğini belirtelim.
[20] İlgili yönerge için bkz. https://epetitionen.bundestag.de/epet/service.$$$.rubrik.richtlinie.html.
[21] Alm.: "ein Seismograf, der die Stimmung der Bevölkerung aufzeichnet.", https://www.bundestag.de/petitionen.
[22] Petition 91015; https://epetitionen.bundestag.de/petitionen/_2019/_02/_09/Petition_91015.nc.html.
[23] https://www.spiegel.de/gesundheit/diagnose/tampons-binden-schmerzmittel-was-kostet-die-menstruation-a-1220188.html; https://twitter.com/marga_owski/status/1131549444808347653.
[24] https://www.t-online.de/leben/mode-beauty/id_84099902/die-rote-revolution-offen-ueber-die-menstruation-sprechen.html.
[25] https://de.statista.com/statistik/daten/studie/36702/umfrage/erfolgreichste-online-petitionen-in-deutschland/#professional.
[26] https://www.stern.de/neon/wilde-welt/politik/keinluxus/periodenprodukte--petition-wird-im-bundestag-diskutiert--das-sagen-politiker-8725522.html; https://www.lvz.de/Nachrichten/Politik/Tamponsteuer-Ermaessigter-Mehrwertsteuersatz-fuer-Tampons-und-Binden-geplant.
[27] https://www.change.org/p/die-periode-ist-kein-luxus-senken-sie-die-tamponsteuer-starkwatzinger-bmfsfj.
[28] https://erdbeerwoche.com/wp-content/uploads/2021/05/Pressemitteilung-10Jahre-erdbeerwoche-27052021.pdf, s. 114; https://www.stern.de/wirtschaft/frauen-fordern-kostenlose-periodenprodukte--maenner-denken-an-rasierschaum-30412998.html.
[29] Son dönemde ciddi tartışmalara neden olan bu madde özellikle jinekologların kürtaj operasyonuna ilişkin (reklam özelliği göstermeyen) basit bilgileri dahi paylaşmasını cezaya tabi kılmakta, bu yolla kadınların özbelirlenim hakkına yapılan haksız ve yersiz bir müdahale olarak görülmekte.
