Türkiye'nin en büyük Tübitak / Teydeb projesi olarak 2018'de başlatılan "Uçtan Uca Yerli ve Milli 5G" projesinin gidişatı konusunda eleştirilerimizi 3 Ocak'ta yazmıştık [1]. Bu yazıya 11 Ocak'ta gelen cevabı ve bizde doğurduğu -kendilerine 12 Ocak'ta gönderdiğimiz- soruları dün yayımladık [2]. Şimdi bu sorulara gelen cevapları aşağıda veriyoruz.
Bu yazıda bir yorum yapmıyoruz. Sadece soruları ve cevapları sunuyoruz. Bu cevaplara karşı yeni sorular sorduk. O sorulara cevapları da yarın yayımlayacağız.
Bunların bir kısmını anlamayabilirsiniz ama tarihi bir önemi olduğunu belirteyim. Aynen bozmadan yayımlamamızın nedeni, neler düşünüldüğü konusunda karşı cevap hakkı vermek. Son bölümde hepsini anlaşılabilir şekilde özetliyor olacağız. Bu proje ülkemizin önemli bir ARGE deneyimi. Nerede ne olduğuna hep birlikte bakmalıyız. Öyle ki, bu proje nasıl oluştu, neler yapıldı, hatalar nelerdi bunlar önümüzdeki yılların ARGE ekosistemi açısından da önemli bir tecrübe. Umarım sadece bu projeyi inceleyen tezler olur.
Yine not edelim, bütün bunları okurken, aklınızda tutmanız gereken şey şu:
Karşı cevaplar için "katılmadığımız" ya da "anlayamadığımız" konulara ilişkin sorulara gelen cevaplar (yer yer düzeltmeler olan bu metni de aynen geldiği şekli ile yayımlıyoruz.)
Cevap: Haberleşme Teknolojileri Kümelenmesi (HTK) 2017 yılında kurulan, yurt genelinde 156 üyesi olan, haberleşme konusunda yerli ürün ve hizmet geliştiren firmaları temsil eden bir dernektir.
Uçtan Uca Yerli ve Milli 5G Haberleşme Şebekesi (UUYM5G), 2018 yılında HTK üyesi 17 firma ile 3 operatörün bir araya gelerek TÜBİTAK TEYDEB desteği ile 5G temel altyapı ürünlerini geliştirmek üzere başlattığı projedir. Bir firma projenin hemen başında kendi isteği ile çıktı, 2020 yılında ULAK firması eklenerek 2 firmanın çıkartılması ile 15 firma ve 3 mobil işletmeci ile bitirilmiştir.
GTENT, UUYM5G projesinde yer alan firmaların, operatörlerin "biz her ürün için 3-5 farklı firma ile çalışamayız, karşımızda tek bir muhatap görmek isteriz" şeklindeki isteği üzerine kurulmuştur. Öncelikle UUYM5G projesinde yer almış bütün firmalar ortaklığa davet edilmiş, bu firmalardan 11 tanesi ortak olmuştur. Bir süre sonra firmalardan bir tanesi hisselerini diğer paydaşlara devrederek ayrılması neticesinde 10 firma ortaklığa devam etmektedir.
ULAK, UUYM5G projesinin başlangıcında projeye aday olmuş, ancak ticari hakların kendisinde olduğu, diğer firmaların alt yüklenici olacağı bir model önermiş, diğer firmalarında yönetimde olduğu çalışma modelini kabul etmeyerek projeye katılmamıştır.
Daha sonra, Temmuz 2019'da, ULAK'ın da projeye dahil edilmesi için UUYM5G projesi donduruldu, 2020 Mart'da ULAK'ın da dahil edilmesi ile tekrar başlatıldı.
Cevap: Haziran 2018'de UUYM5G projesi başladığındaki ilk amacı, 5G'nin temel parçaları olan 5G Yeni Radyo (3.5GHz ve 26GHz), Radyo Erişim Şebekesi, 5G Çekirdek Şebeke, Radyolink (7GHz, 13GHz ve 80GHz), Anahtarlayıcılar, Siber Güvenlik ürünleri, bu ürünlerin yönetimini sağlayacak OSS katmanı ve yazılım ürünlerinin üzerinde çalışacağı sanallaştırma (NFV) ortamının hazırlanması idi. Kısa zamanda 80GHz Radyolink için projeye dahil edilen CTECH firması ürünün Ar-Ge'sini zaten yaptıklarını söyleyerek projeden çıktı ve bu ürün proje kapsamından çıkartıldı.
2019 Temmuz ayında projenin devlet tarafındaki muhatapları Ömer Fatih Sayan, Mehmet Fatih Kacır, Bülent Aksu ve Ali Taha Koç bütün paydaşları topladılar, Ali Taha Bey'in liderliğinde projenin kapsamının gözden geçirilmesine, ULAK ve ASELSAN'ın dahil edilmesine karar verildi.
Ali Taha Bey, ektekilerin kapsamdan çıkartılmasına karar verdi:
ASELSAN ve ULAK'ın5G Yeni Radyo ve Radyo Erişim Şebekesinde yer almasına, 5G Yeni Radyo'nun yönetimine eskisi gibi LNL firmasının, Radyo Erişim Şebekesinin yönetimine ULAK'ın gelmesine karar verildi. TEYDEB projelerinde Savunma Sanayi projelerinden farklı olarak yöneticiliğin proje yönetiminden ibaret olduğu, her bir projede yer alan çok sayıda firmanın kendi geliştirdikleri ürünlerin sahibi olacakları, ürünle ilgili kararların da yöneticinin tekelinde değil, firmaların birlikte vereceklerini öğrenince ASELSAN ve ULAK, 5G Yeni Radyo projesinde yer almaktan vazgeçti, sadece ULAK, kendi yöneticisi olacağı Radyo Erişim Şebekesinde yer almaya karar verdi. Halbuki HAVELSAN, projenin başından beri 4 ürün grubunda çalışmaktaydı.
ULAK, Radyo Erişim Şebekesinde daha önce i2i firması tarafından satın alınmış ve yarısı ödenmiş kaynak kod üzerinden çalışarak ticari ortaklık modelini de sadece "Yerli ve Milli" ürün kullanacakları savı ile reddetti. Mehmet Fatih Kacır Bey, kaynak kod lisans ücretinin yarısı ödenmiş olduğu için i2i'ın da Radyo Erişim Şebekesi geliştirmeye devam etmek üzere projede kalmasına, ancak destek almamasına karar verdi.Daha sonra proje tekrar başladığında ULAK, i2i ile rakip olduğunu ileri sürerek, diğer firmalardan tamamen izole ve gizli çalışmaya başladı. Bu değişim ULAK ile işbirliği yerine "iş bölümü" olarak sonuçlandı. "Yerli ve Milli" geliştirecekleri için ayrı projede çalışmalarına karşın, Radyo Erişim Şebekesi'nin özellikle en zor geliştirilen PHY katmanında Intel'in açık kaynak kodunu kullandılar.
Bu planlar sonucunda operatörlere yakın vadede 3.5GHz gerektiği, 26GHz Yeni Radyo bütçesi yüksek olduğu için projeden çıkartıldı. İnta ve Labris firmaları projeden çıkartılarak ULAK'ın girmesi ile firma sayısı 15'e, projenin bütçesi de 145 Milyon TL'ye indirildi.
Sayın Fatih Kacır'a ULAK'ın bu proje dışında 5G ürünü geliştirmeyeceği vaad edildi, ancak bu proje kapsamında geliştirilen her üründen ULAK da Savunma Sanayi fonları ile geliştirdi ve diğer firmalara her alanda rakip oldu.
Proje sürecinde HAVELSAN'ın ULAK'da yüzde 25 hisse alması sonrası, proje bittiğinde Savunma Sanayi yönetimi HAVELSAN'ın projeden çekilmesini, ekibi ve geliştirdiklerini ULAK'a devretmesini istedi. HAVELSAN'ın ürünleri devredilmedi, çöpe gitti. 3 senedir bu girilmesi zor alanda yetişmiş 50 personel de başka projelere dağılarak önemli bir kazanım çöpe gitmiş oldu. Savunma Sanayi yönetimi açıkça "ülkenin kazanımları" değil, "Savunma Sanayi kazanımları"na odaklandığı, bu amaca ulaşmak için diğer ülke kaynaklarını yok etmekten kaçınmayacağı açık.
Cevap: 2020 Mart ayında CBDDO Başkanı Ali Taha Koç'un belirlediği kapsamdaki ürünlerin (3.5GHz Yeni Radyo, Radyo Erişim Şebekesi – ULAK ve i2i versiyonları, 5G Çekirdek Şebeke, 7 ve 13GHz Radyolink, OSS ve NFV) hepsi prototip olarak bitirildi, başarı ile işletmeci laboratuvarlarına bağlanarak, işletmeci personeli tarafından sadece kendi aralarında değil, Ericsson, Huawei ve Nokia ürünleri ile de çalıştırılarak demoları yapıldı.
Proje sonrası yeni bir destek verilmemesine karşın mobil işletmecilerle çalışmalar sürmektedir.
Her 3 işletmecimizde 5G Çekirdek Şebeke Veri Sistemimiz laboratuvarda 1.Faz testlerini başarıyla tamamlamak üzere. Hatta bir operatörümüzde Handover testleri kapsamında saha testlerine de bu hafta başlıyoruz ve bu operatörde 5G testlerini yapan ilk şirket GTENT; Huawei ve diğer global firmalardan daha önce.
IMS Ses Haberleşmesi tarafında da bir operatörümüzle laboratuvar testlerine başladık, bir operatörümüzle de başlamak üzereyiz.
5G Baz İstasyonu Radyo Erişim Şebekesinde de bir operatörümüzle laboratuvar testlerine başlamak üzereyiz.
Cevap: İşletmeciler, prototip/demo sonrası şu aşamalardan geçtikten sonra sipariş verebileceklerini söylediler:
TEYDEB projelerinin kurgusu gereği tek prototip desteklenmesinden dolayı ürünlerden elimizde birer prototip var. Bu testler için gerekli olan sayıda (30 civarında) prototipin üretilme maliyeti 10 Milyon USD civarında.
Bu "ürünleşme desteği" için TÜBİTAK bir SAYEM çağrısı yapmıştı, ULAK ile GTENT'in beraberce proje hazırlanması ve fonların kullanımı konusunda birlik sağlanamadığı (ULAK, 5G ARGE'si yapılmış proje olmadığı için fonların 5G ile ilgili olmayan 4.5G Baz istasyonu ve MAYA için kullanılmasında ısrar etti) için Sayın Fatih Kacır projeyi iptal etti.
2021 ortasında Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından açılan ve yine ürünleşme desteği olan Teknoloji Odaklı Sanayi Hamlesi programına da birlikte hazırlanan ve GTENT'in çoğu yöneticilik görev ve yetkisini ULAK'ın üstlenmesine razı olduğu birlikte proje teklifi de ULAK YK tarafından veto edilerek ULAK'ın bu fonlara ihtiyacı olmamasına karşın iki ayrı teklif verildi, büyük ihtimalle bu defa da sınırlı kaynağın iki ayrı projeye verilmesi kabul görmeyecek, bir formül bulmak için aylar harcanacak. Bu "vakit geçirme ve rakibin kaynaklarını tüketme" taktikleri ile 10 ay kaybedildi.
Bu arada, hedefimiz yerli mobil işletmecilere yerlilik mecburiyeti ve devlet zorlaması ile satış yapmak değil, küresel rekabetçi bir üretici olmaktır. Bu da gerek özellikler gerekse fiyatta rekabetçi olmayı gerektiriyor. Bu aşamada yurtdışından işletmecilerin ihalelerine de teklif vermekteyiz.Yerli işletmecilerimizle iş birliği ve satış bizim için bu hedef yolunda atılacak önemli bir adım ve referanstır.
Cevap : 2025 gibi bir hedef hiç seslendirmedik. ULAK'ın böyle hedefleri olabilir. Biz 2021 Mart sonrası prototipleri ürünleştirme projesine başlayabilirsek 2022 sonunda ürünlerin hazır olacağını söyledik. Şu anda gecikilen 10 ay ülke için büyük kayıp.
Cevap : Radyo Erişim Şebekesinde yerli ve milli ürün sorumluluğunu ULAK yüklenmiştir, dolayısı ile UUYM5G projesinde amaçlardan sapılmamıştır. Bahsettiğiniz diğer ürün, rekabete karşı zaman kazanmak için yapılmış B planıdır, bu planın temelini oluşturan kaynak kod Cap Gemini firmasından lisanslanmıştır.
Diğer ürünlerde de kesinlikle bir yanıltma yok. Ülkemizde yüzde 100 yerli ibaresi ile üretilen birçok ürünün hammaddesinin önemli bir kısmı ithalat yoluyla karşılanıyor. Hammaddenin ithal olması o ürünün bizim tarafımızdan geliştirilmediği anlamına gelmez.
Ayrıca, "Amerika'nın tekrar keşfedilmesine ihtiyaç olmadığı" fikrinden hareketle biz ikinci yolu tercih ediyoruz. Bu konuda üretilmiş bir ürün var. Dünyadaki herkes bu ürünü kullanarak başka ürünler geliştiriyor. Size gönderdiğimiz yazıda da belirttiğimiz gibi "kaynak kodu bizde olduktan sonra" herhangi bir sıkıntı öngörmüyoruz. Ve buna kendi ekleme ve versiyonlarımızı da karşı tarafa bilgi vermeden yapabiliyoruz. Kullandığımız ürünün içerisinde hiçbir kapalı kod bulunmamaktadır. Hatta Ali Taha Koç gelip kodları bizzat incelemiş, kodun içerisine kendi kodlarını da ekleyerek bütün kodları derlemiş ve 5G Baz İstasyonunda bu kodun çalıştığını bizzat gözlemlemiştir.
Bizim amacımız 5G teknolojisini geliştirmek. Bunun için bazı ürünleri ithal etmeyi de sürdüreceğiz. Ve daha önce gönderdiğimiz yazıda da yer aldığı gibi Radyo Erişim Şebekesi dışındaki tüm ürünlerimiz yüzde 60 ile yüzde 100 arasında yerlidir. Ülke olarak yaptığımız ihraç ürünlerinde yüzde 70 ithal payı olduğu göz önüne alınırsa yüzde 60'ın üstünde yerlilik payı barındıran sektörümüzün yerli ve milli olduğunu sizde gönül rahatlığı ile telaffuz edebilirsiniz.
Cevap: UUYM5G projesi kapsamında Radyo Erişim Şebekesini yerli olarak geliştirmesi öngörülen ULAK'ın geliştirdiği ürünün kapsamını bilmiyoruz. Alternatif ürünün temel bileşenini kaynak kod alarak geliştiren i2i/GTENT'in üründe ise %50 üzerinde yerli katkı vardır.
5G Çekirdek Şebeke ve OSS %100 tamamen yerli ürünlerdir.
Radyolink ve 5G Yeni Radyo'da tasarım tamamen yerli ve millidir, çeşitli Entegre Devreler kullanılmaktadır. Özellikle Radyolink'de, TÜBİTAK BİLGEM tarafından geçmişte geliştirilip kullanım dışı kalmış tasarımları tekrar kazanılarak kullanılmıştır.
Cevap : Sadece Radyo Erişim Şebekesindeki BBU (Temel Bant Ünitesi) ‘da kullanılmaktadır. Çeşitli özellikler proje ekibi tarafından eklendi. Özellikle diğer büyük üreticilerin 4G Baz istasyonları ile birlikte çalışması için gerekli kodlamalar ve entegrasyonlar proje ekibi tarafından yapıldı, dünyada ilk kez 3 büyük üreticinin (Huawei, Ericsson ve Nokia) 4G Baz istasyonu ile kendi 5G Baz istasyonumuzun operatör laboratuvarında çalıştığı gösterildi. Bu özellik bize ciddi bir ticari avantaj sağlayacaktır.
Cevap : Yaptığımız patent başvuruları var. Yapılan başvuruların tescil edilmeleri birkaç yıl sürmektedir. Bunun dışında yeni yapılan çalışmalara yönelik bazı başvurular hazırlık aşamasındadır.
Cevap: UUYM5G projesi çıktılarının 5G'de standartlara girmesi gibi bir olanak ve çalışma yoktur, bu patentler için gereken çalışmalar standartlar yazılmadan önce yapılmış; bizler ise standartlar yazıldıktan sonra AR-GE yapmaya başladık. Ancak, bu proje çıktıları üzerinde akademisyenlerle çalışılarak 6G için patentler hazırlanabilir. Bu standartlara uygun ürün yapmak için patente ihtiyacınız yoktur. Telekom dünyasında ürünlerin değerinin patent sayısı ile ölçülmesi gerçekçi değildir – tabii ki patentler değerlidir ve rekabeti zorlaştırıcı avantajları vardır, ama standartların inovatif olarak ürünleşmesi de önemlidir. (İlhan Bağören: 42 senedir telekom dünyasındayım, hemen her ülkeye toplam 500 Milyon USD üzerinde satış yaptım, hiç birisi patentle değildi.) Burada standarda esas patentler için 6G'de çalışmalarımız var. Ürün bazlı ise bize rekabet avantajı sağlayacak bazı patentler için başvuru yaptık, yapacaklarımız var.
Patentlerin başvuru maliyetinden ziyade patentleri yürürlükte tutmak ve standartlara girmesini sağlamak gerekiyor. Standartlara girmesi için uluslararası STK'larda ve standart komitelerine katılmak buralarda harcama yapmak ve lobi yapmak gerekiyor. Uluslararası firmalar ile ticari ve teknik iş birlikleri yapmak gerekiyor, biz buna daha projenin ilk zamanlarında başladık. Buna ilişkin olarak GTENT'in ve ortaklarının faaliyetleri var.
Cevap: Ürünlerini satamamaktan şikayetçi olan firmalarımız tabii ki var, ama daha önce satabildiklerini artık satamama yönünde bir şikayet hiç HTK yönetimine gelmedi.
Firmalarımızın ellerindeki ürünleri olduğu gibi satabilmeleri, eğer ürünlerin özelliklerinin artırılması gerekiyorsa bunun için işletmecilerle toplantılar yapabilmeleri için çeşitli etkinliklerimiz oldu. Bu çeşit projelerin desteklenmesi için TÜBİTAK/TEYDEB "Siparişe Dayalı ARGE" desteklerinde HTK iş modeline uygun değişiklik yaptırdık. Üyelerimize yeni destekleri de kullandırabilmek için TEYDEB ile yakın çalışıyoruz.
Bunun yanında her mobil operatör ile yılda en az bir defa "yerli malı ürün çalıştayı", "KOBİ çalıştayı" gibi isimlerle fiziksel veya çevrimiçi toplantılar düzenleyerek ihtiyaçları ile üreticilerin sundukları ürünleri eşleştirme çalışmaları yapıyorlar ve bunlar başta HTK üyeleri olmak üzere bu işletmecilere ürün ve hizmet sağlayan tüm firmalara açık yapılıyor. Ayrıca her mobil işletmecide de Yerli Malı Müdürü pozisyonu ve bölümleri oluşturularak iletişim bilgileri açık olarak paylaşılıyor ve firmalara çağrılar yapılıyor. BTK da bu çalışmaları sürekli destekliyor ve her toplantı organizasyonunda yer alarak takip ediyor. Özellikle son aylarda döviz kurlarındaki artış sebebi ile TL kazanıp yabancı firmalara döviz ile ödeme yapan mobil işletmecilerin yerli üreticilere daha fazla yöneldiği bir fırsat ortamı da oluşmuş durumda. Bu fırsatı gören ve kullanan yerli üreticilerin olduğunu da değerlendirmek gerekiyor.
HTK'nın vizyonu firmalarımızın uluslararası rekabetçi ürünler geliştirmesi ve ihraç edebilmeleridir.Devlet zoruyla operatörlerimize modası geçmiş, teknolojisi rafa kalkmış ürünleri satmak bu ülkeye ve sektörümüze fayda değil zarar verir. Yeni üretilen teknolojilerde firmalarımıza şans tanımak noktasında HTK olarak ve GTENT olarak sonuna kadar destek veriyoruz, vermeye devam edeceğiz. Firmalarımızın ürün kalitesi ve rekabetçi gücünü artırmak için çeşitli eğitimler düzenlenmektedir.
Bu arada, HTK'nın sadece 5G ve GTENT ile ilgilendiği doğru değildir. Son iki senede iki haftada bir YK, dört haftada bir de 26 firmanın katıldığı Genişletilmiş YK'da 5G konusu genel teknolojiler arasında yer alması dışında hemen hemen hiç konuşulmamış, GTENT ise üyeliğe başvurusu ve HTK firmalarına daveti dışında hiç söz konusu olmamış; mobil işletmecilerle üyelerimizi bir araya getirmek, üyeleri tek tek ziyaret ederek tanımak, sosyal etkinlikler düzenlemek, yerli malı belgesi konusundaki problemlere çare aramak, yerli üreticiyi koruyacak gümrükleme politikaları gibi konular işlenmiştir.
Cevap: 16 Kasım 2020 tarihinde, HTK Yönetimi tarafından alınan kararla (daha önce ULAK için de benzer bir karar alınmış ve duyuru yapılmıştı) tüm HTK firmalarına yapılan duyuru ile GTENT tanıtılmış, HTK üyesi firmaların ister yatırımcı, isterse de ellerindeki ürünleri satmak için sistem entegratörü/bayi olarak GTENT'e katılabilecekleri anlatılmış, yine aşağıdaki anket ile seçimlerini belirtmeleri istenmiştir.
Burada olası problem, firmaların duyuruları çeşitli nedenlerle takip edememeleridir. Sektörümüzdeki firmalarda çok sayıda değişiklikler olmakta, iletişim veri tabanında bu değişiklikler yansıtılmamakta, ya da iletişim bilgisi olan kişinin ilgi alanına girmemekte, ya da basitçe ihmalkarlıktır – pek çok firmamız [email protected] türü adres vermekte, sonra da takip etmemektedir. Geçen ay yapılan Genel Kurulumuzda üye veri tabanının yarıya yakınında güncelleme yapılması gerekti.
[1] 5G'de hazin bir "Uçtan Uca Yerli ve Milli" projesi
[2] Uçtan Uca Yerli ve Milli 5G Projesi'ne içeriden bir bakış
