Mükemmel bir komşu nasıl kapıyı açar?

Süreyyya Evren

İyi komşuluklar mahallesinden dedikodular… İYİ BİR KOMŞU SİZ BANYOSUNDA ONUN  TABURESİNE OTURMUŞ AYAK TIRNAKLARINIZI  KESERKEN BACAKLARINIZI DİKİZLER Mİ?  Köşedeki sarı apartman, Daire 6 Cihangir’de otururken hayat kadını komşularımız vardı. Beraber yaşayan iki genç kadın. Çok teklifsiz insanlardı. En ufak bir ihtiyaçları için çat kapı bize girerler, ne istiyorlarsa alır, yapar, iki laklak eder çıkarlardı. Bana her seferinde kitaplarımla ilgili bir şeyler söyler ve okuyacak bir şeyler isterlerdi. Verir miydim pek kıymetli kitaplarımdan? Ne tavsiye ediyordum? Kapıyı çaldıklarında rahatsız etmek vs ile ilgili bir cümle kurmaz, direkt içeri seğirtirlerdi. Bizim evi bir tür yedek ev gibi görüyorlardı; kendi evlerinde en ufak bir şey bittiğinde veya çalışmadığında, hemen bu yedek evi aktive edebiliyordun. Ben evden çalıştığım için bütün gün de evdeydim, sürekli açık bir yedek ev gibiydik haliyle. Zaten onlar da gündüzleri çok gevşek yaşıyorlar ve zamanı yavaşlatmaktan hoşlanıyorlardı. İki şeyi neredeyse net hatırlıyorum: Kızlardan biri bir keresinde bize gelip çay demlemiş, iyi demlendiğine kanaat getirince de çaydanlığı alıp gitmişti (acaba gitmeden bana da bir bardak çay ikram etmiş miydi?); bir keresinde de kızlardan biri bizim banyoda ayak tırnaklarını kesmişti (bunu biraz da ayak tırnaklarını banyonun taburesinde oturup keserken onu azıcık dikizlediğim için hatırlıyor olabilirim). Fakat başka bazı komşular profesyonel faaliyetlerinden ciddi rahatsızlık duyup kapılarına dikildiklerinde, bağırıp çağırıp olay çıkardıklarında orada bitip onları savunmamıştık. Bu genç kızlar için iyi komşular mıydık? 

İYİ BİR KOMŞU ÖLÜME ÇARE MİDİR? B Blok Kat 2 Daire 13

Sigmund Freud, sevgilisine yazdığı bir mektupta, yazar mı olsam psikanalist mi olsam diye düşündüğünü, kararsızlık yaşadığını anlatır. Sevgiliye yazılan mektup ne kadar güvenilir bir yazıdır bilemeyiz, insan sırf sevgilisini etkilemek için de yazabilir, bir uyaran eklemek için de düşünceleri süsleyebilir. Gene de şunu soralım: Bir yazar olmak ile, edebiyatçı olmak ile psikanalize ömrünü adamak arasındaki ortak payda nedir? Bunu Freud’un kendisinin daha sonra yapacağı bir formülasyondan okuyabilir, her ikisinin de birer “muazzam oyalanma” olduğunu söyleyebiliriz.

Uygarlığın Huzursuzluğu’nda, biraz da dinin “sıradan insan”ın hayatında neye çare olduğunu tartıştıktan sonra, Freud insanın zavallılığı, ölümün mutlaklığı, yaşamın çekilmezliği karşısında ne yapılabilir diye sorar. “Sırtımıza yüklenen yaşam bizim için fazla ağırdır; pek çok acı, hayal kırıklığı ve üstesinden gelinemeyecek görevler” içermektedir, yaşamı çekilir hale getirmek için ne yapabiliriz? Hangi müsekkinler işe yarayabilir? 

Freud üç ana kategori tarif ediyor:

a) muazzam oyalanmalar –sanat, bilim, din, devrim, çevrecilik, hayvan aktivizmi, açlığa son vermek, kâşiflik vb gibi yüksek ideallere adanan ömür;

b) zavallılığı azaltmaya dönük tedbirler ve dolaylı tatminler –temelde iyi hayat dediğimiz şeyin pek çok öğesine yönelen, sağlıklı beslenme, ekonomik denge arayışı, para, güvence, uzatılabildiğince uzun ve acısızlaştırılabildiğince acısız hayat peşinde geçen ömür;

c) keyif verici maddeler –her türlü uyuşturucu müptelalığına, alkolizme, tiryakiliğe, kumara, kesif hazza adanmış ömür.

Muazzam oyalanmalara adanan ömür narsisistik bir yan içeriyor elbet, ölümün zavallılığından daha yüce bir şeylere adanmış ömür ölüme de yukarıdan bakmaktadır ve sahadaki tek büyüklenmeci tutum da değildir: Keyif verici maddelere adanan ömürde de hem ölümü hiçe sayan hem de idealleri hiçe sayan, tüm bunları geçersizleştiren bir narsisizm görürüz; yaşamı çekilir hale getirmek için yaşamın olduğundan çok daha yüce bir şey olduğuna inanmaya ve bu inancı hayata dayatmaya yaslanan muazzam oyalanmalar ile bohem ortamlarda keyif verici maddelere adanmanın kesişmesi de bundandır diyebiliriz çünkü ikisinde de yaşamın yüklerinin ve ölümü yenemeyişimizin bir reddi bulunur, zavallılığımızı inkâr eden iki tutum doğallıkla birleşip ayrılır sık sık. Ancak zavallılığımızı azaltmaya dönük tedbirler ölümü inkâr etmeyen aksine tanıyan tutumlardır: Yaşam üzerindeki kontrolsüzlüğümüzü azaltmaya dönük, puan alarak maç kazanmayı hedefleyen hareketlerdir. Yaşamın anlamını bulmaya dönük sorular da cılızlaşır yaşamın bu şekilde zanaate döküldüğü durumlarda, bir “yaşam akademizmi” başlar, neden yaşamalı ve ne yaşamalı soruları geriler, ne yaşamaya değerdir sorusu silikleşir, nasıl yaşamalı sorusu öne çıkar, nasıl daha çok ve daha az acılı yaşamalı. Her şeyin iyisi işte böyle makbul olur; ölümün kabul edilmiş gölgesinde, iyi tarım, iyi sanat, iyi aşk, iyi ilişki, iyi beslenme, iyi seks, iyi spor ve tabii ki iyi komşu...

Muazzam oyalanma ifadesindeki muazzamlık hakkında söylenecek bir şey yok, ortada; büyük sanat, büyük fikirler, idealler, hepsi muazzam şeylerdir. Ama bunlar bir yandan da birer oyalanmadırlar çünkü neticede ölümün varlığı hâlâ oradadır, yaşamın sefilliği hâlâ oradadır, hayatın hâlâ bir anlamı yoktur ve gerçek bir fark yaratmak imkansız gibidir. Ama insanların kendi hayatlarını hiçleştirerek bize hayatın hiçliğine dair bir ders verdikleri keyif verici maddelere adanmış yaşamlardan ziyade ideallere adanmış yaşamlara saygı duyarız: Çünkü, Freud’un da işaret ettiği gibi keyif verici maddelere kendini adamak da büyük bir enerji ister ve muazzam oyalanmalar birer oyalanma da olsalar büyük hedeflerini gerçekleştirememeleri anlamında, gene de tüm toplumun hayatında bir şeylerin daha iyiye gitmesine aracılık ederler, bir şeylerin gerçekten değişmesine önayak olabilirler, bazen insanlık için, bazen hayvanlar alemi için, bazen başka bir varlık için hayatın veya herhangi bir değerin daha iyi olmasına katkı yapabilirler. Muazzam oyalanmaya dayalı ömürler bugün şu anda iyi bir komşu olmayabilirler –ama, gene bazen insanlık bazen hayvanlar alemi bazen başka bir varlık için zamansız iyi komşular da sayılamazlar mı?  

İYİ BİR KOMŞU KANDAN KORKMAZ MI? Terzinin karşısındaki apartman, 5 nolu daire

Fatih’teki evimizde, ortaokul çağlarında bir çocuk iken, kömür kırıp kovalarla yukarıya taşımak gibi temel bir kış işini yürütürken, keseri biraz fazla sallamış ve kendi parmağımı çok kötü kesmiştim; koptu kopacak görünümündeki parmağa bakarak çığlıklarla yukarı çıktığımda annemin dehşet manzara karşısında eli kolu bağlanmıştı. Neyse ki, alt kat komşumuz –Demis Roussos plakları dinleyen Boşnak bir aile olarak anımsıyorum onları– kandan korkmayan ve pratik bir kadındı da hemen olayı toparlayıp hastaneye doğru giden adımları atmıştı. Yukarıda bahsettiğim Cihangir’deki apartmanın giriş katında da yaşlı bir Rum teyze otururdu ve bize bizim ev sahibimizin ansızın ülkeden kaçmak zorunda kalan Rum komşularının evlerine ve eşyalarına yok pahasına el koyan bir eski komşu ‘haydut’ olduğunu söylerdi. Biz bunu dinler sonra kirayı elden ödemek üzere ev sahibimizin evine giderdik. İyi kiracılardık...  İYİ BİR KOMŞU ANLAMI ASKIYA ALIR MI? C blok kat 4 daire 24

Ölümü inkâr etmekteki, ölüme yukarıdan bakmaktaki ana problem, ister muazzam bir oyalanma adına yapılsın ister keyif verici maddelerin uçlara taşınması suretiyle, bunun bir seviyede yaşamı da inkâr etmek anlamına gelmesidir. Ölümün mutlaklığı böyle büyük bir problem olarak konunca, yaşam iyi bir şey olmaktan çıkar. Yaşamın sevilebilmesi için ölümün sevilmesi gerekir. Tam da bu yüzden yaşamı sanatla birleştirmek isteyen sanatçılar da yaşamı kavramla buluşturmak isteyen felsefeciler de ân’a odaklanmışlar, böylece ölümle bitecek süreci değil bir ân’ın içindeki bitimsizliği merkeze almışlardır. Hayat böylece ölümden büyük bir anlama sahip olma hırsını bırakır, ân’ın içindeki anlamlara açılır: Sanat veya felsefe veya fikirlerin amacı bu kez ölüm karşısındaki sefilliği oyalamak değil ölüme giden doğrusal zamansallığı askıya almaktır, askıya alınan ölümü beklerken bir “yaşam atılımı” alanı açılmıştır. Deleuze’ün yaşamı anlamak için değil yaşamı yakalamak için felsefeye başvurmaktan söz etmesi gibi. Sado-mazo oyunlarda orgazmın askıya alınmasının en temel figürlerden biri olması gibi. Runa İslam’ın “Be The First To See What You See As You See It” (2004) videosundaki değerli görünen porselen objelerin –mesela beyaz bir çaydanlığın– etrafında ağır ağır dolaşan, onlarla oynayan, ufak ufak dokunan ve sonunda yavaşça ittirip üzerinde durdukları kaideden aşağı düşüren ve kıran kadının edimlerini ağır çekimde seyrederken âna yüzünü dönen bu askıya alma, oynama ve sonunda kontrollü ‘izin verilen’ orgazmı (kırılmayı) serbest bırakma ve izleme fantezisini görmez miyiz? Bekletmek en ana hükmetme formlarından biridir. Ve tabii askıya almak da öyle. Anlamı askıya almak ise anlamsızlığı kabulden de anlama doğru yüceltilmiş bir koşudan da anlamsızlığın kabul edilmesinin ardından geliştirilen anlamsız ama iyi hayatlardan da farklı bir ânlar alanı açar. Runa İslam düşürmelerindeki askıya alma sözgelimi Bas Jan Ader’in sahnelenmiş düşmeleriyle (1970 tarihli “Fall II” gibi) karşılaştırıldığında Ader’de hayatın kaide üzerindeki beyaz porselen çaydanlığıyla hiç oynamadan, hiç askıya almadan, çaydanlığı ansızın kıran, işin oynama kısmından çok düşme kısmına yüzünü dönmüş, ansızın direksiyonu nehre kıran bisikletçiyi görürüz. Sadece düşmek için çıkılmış çatı, sadece düşmek için oturulmuş sandalye, sadece düşmek için binilmiş bisiklet Bas Jan Ader’in filmlerindeki eninde sonunda ölüme düşmenin sefaletine verilmiş cevap olabilir –düşüşe, ölüme, kırılmaya dönük bu edimlerde yaşamı yakalayan, ân’ı yakalayan, iyi hayatı değil iyi ân’ı bulan bir kararlılık var. Gene Deleuze’ün yaşamın dinamik hareketini kavramın statik çerçevesinde durdurmadan düşünce ile yakalama arzusunu akla getirebilir bu da. İyi bir komşu tartışması kaçınılmaz olarak etik bir tartışmadır. Deleuze’ün statik yapıları, kapalı ahlakı, devlete özgü yapıları bir tarafa koyup açık yapıları, dinamik akışları, hareketleri, olayları, karşılaşmaları diğer tarafa koyan ahlak yorumunda komşuluğun iyi tarafta kalması ancak açık yapılardan yana olmasıyla mümkün olabilirdi. Yaşamı anlamakla yetinmek istemeyen ama yaşamı dönüştürmekten ziyade yaşamı olumlamak isteyen Deleuze’ün felsefesi yaşamsal hareketi düşünmenin alet kutusunu buldurmaya dönük bir çaba –yaşamı hangi terimlerle düşünmeli/yakalamalı– olduğu kadar statik yapıların nasıl oluştuğunu da anlamak ve olumsuzlamak isteyen bir felsefe olduğu ölçüde eleştirellik gücünü doğrudan edinmiyor mudur hem? ‘Hangi akışkan gücün nasıl donmasıyla faşizme varıldı’yı araştırmaksa bu temelde, kişisel hayatlarda da sabitlenmeleri mutlak ve dışarıdan olgular olarak değil yaşamsal akışkanlık durmaları olarak okumaktır... Bas Jan Ader’in düşmeleri, Runa İslam’ın kırılan porselenleri, bunlar hep ölümü olumlayarak yaşamı ân düzeyinde yakalamaya ve olumlamaya dönük bakışlar olarak yorumlanabilir: Çıkarımla düşünmezler, bir ilk kavramdan çıkarımlar yapıp bu kavramların kavramından geri kalan şeyleri türetmezler, yaşamın zavallılığının içinden geçen geçip gitmeye yönelirler...

O yüzden iyi bir komşunun acelesi olmayabilir, iyi bir eşlikçi olduğu sürece bekletebilir hayatı, porselen çaydanlığı kırabilir, ‘tüketilemez deneyimler’ önerebilir, Bergson’daki gibi “olayın dolaysızlığı içinde belirişini” bekleyebilir...

Çaydanlığın masanın kenarından düşüşünün uzatılması, bu düşüşle oynamak, bu düşüşün askıya alınması hayatın iyi bir hayat uğruna olabildiğince uzatılıp olabildiğince acısız hale getirilmesine benzemez. Sezilebilir bir fark olarak kırılma ânı, yaşanası orgazm, düşülesi düşüş, ölünesi ölüm ve yaşanası hayat işte böyle kendi belirişini erteler, kendi gerçekleşmesini işte böyle oyalar...

Jørgen Leth’in Mükemmel İnsan (Det perfekte menneske, 1967) adlı kısa filminde mükemmel bir insanın nasıl hareket ettiğini, nasıl göründüğünü, nasıl çalıştığını, yaşadığını görürüz. Nasıl hazırlandığı izlediğimiz bölümde ‘mükemmel insan’ ağır ağır tırnaklarını keser, ve bize bu edimi izlememiz, sesini dinlememiz söylenir dış ses tarafından. İnsan ne düşünmektedir? Mükemmel insan nasıl tırnak keser? Mükemmel insan iyi bir insan mıdır? Ne düşünür? Kapıyı kapatır mı aralık mı bırakır?